ماده ۶۷۵ قانون مجازات اسلامی (۱۳۹۲)
زایل کردن عقل موجب دیه کامل و ایجاد نقص در آن موجب ارش است، خواه جنایت در اثر ایراد ضربه و جراحت و خواه ترساندن و مانند آن باشد. تبصره ـ در صورتی که مجنی‌ٌ علیه دچار جنون ادواری شود ارش ثابت است.
توضیح واژگان
عقل را قوه ادراک دانسته اند که موجب درک علوم نظری و بدیهی می شود. عقل در اصطلاح فقهی آن چیزی است که به وسیله آن استدلال و تفکر و تمییز امور و نیز حسن و قبح انجام می شود.1316244
پیشینه
سابقاً ماده 444 قانون مجازات اسلامی (مصوب 1370) در این خصوص وضع شده بود.806920
نکات توضیحی تفسیری دکترین
عنصر مادی این جرم را فعل یا ترک فعل خاصی ندانسته اند. بلکه ممکن است زوال عقل از طریق اموری نظیر ضرب، ترساندن و ... واقع شود.714256 هر صدمه ای را که زوال عقلی را منجر شود، گروهی موجب صد نفر شتر دیه می دانند.1928324 علت ثبوت ارش در نقص منفعت عقل را ناتوانی در تعیین دقیق میزان نقصان عقلی دانسته اند.671440
همچنین بر اساس تبصره این ماده، جنونی که منجر به از بین رفتن قوه تمیز مجنی علیه شود، مستوجب دیه است. اما سایر اقسام جنون، موجب ارش می شوند.713200
مستندات فقهی
مستند فقهی این ماده روایتی از امام باقر (ع) است.2358276همچنین در این خصوص به روایتی از امام صادق (ع) نیز اشاره کرده اند.714252
سوابق فقهی
عقل را فقها منفعتی واحد در نظر گرفته اند که زوال آن موجب دیه کامل خواهد بود. در این خصوص به یکی از قضاوت های حضرت علی (ع) استناد شده استد.837256فقها ی عامه زوال دیه عقل را موجب دیه کامل می دانند. مستند آن ها علاوه بر روایتی از پیامبر (ص) اعتقاد به با ارزش ترین منفعت بودن عقل است.837312عده ای از فقها جنایت بر عقل را سه حالت می دانند:
1- زوال کلی عقل که موجب دیه کامل است.
2-زوال عقل و بازگشت آن در اثنای سال که برخی از فقها در خصوص قائل به استراداد دیه اند.
3- زوال عقل و استرداد آن بعد از یک سال. در این خصوص برخی از فقها معتقد به عدم امکان استرداد دیه می باشند.831488
برخی از فقها در خصوص زوال عقل قائل به اخذ ارش می باشند.713188 باور این گروه آن است که به دلیل غیر قابل تجزیه بودن عقل، نمی توان نسبت عقل از دست رفته و عقل باقی مانده را محاسبه نمود.837264 لذا در تعیین مقدار زایل شده باید مطابق نظر حاکم عمل کرد.2500576 گروهی از فقها نیز هر یک از اعضای مغز را دارای ارش می دانند.2992324
در خصوص مفهوم زوال عقل، عده ای از فقها آن را جنون و دیوانگی دانسته اند. گروهی نیز آن را حالتی می دانند که عرفاً به شخص دیوانه گفته شود. گروهی از فقها نیز مقصود از زوال عقل را از بین رفتن تمام فعالیت های عقلی نمی دانند.1316260