حقوق بشر
با توجه به اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب 1948 و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب 1966، می‌توان گفت که حقوق بشر عبارت است از: «مجموعه قواعد، مقررات و اصولی که به منظور شناسایی حیثیت ذاتی و حقوق یکسان و غیر قابل انتقال کلیه اعضای حقوق بشر بر مبنای آزادی، عدالت و صلح در جهان به رسمیت شناخته شده است».[۱] همچنین، شایان ذکر است که عده‌ای نیز حقوق بشر را مجموعه قواعد شناخته شده‌ای که به همراه تحولات انسانی و اجتماعی و به دنبال رفع نیازهای ضروری انسان و رشد شخصیت او باشد، تعریف نموده‌اند.[۲] بنابراین حقوق بشر همه جهان و انسان ها را در بر می گیرد.[۳]
تعریف
حقوق بشر، مجموعه حقوقی است که به سکنه یک کشور اعم از بیگانه و تبعه در مقابل دولت داده می شود. در مسئله حقوق بشر امر تابعیت نباید دخالت داده شود زیرا این حداقل حقوقی است که انسان در هر جا که هست باید دارا باشد. در همین معنی حقوق انسان هم به کار می رود.[۴] در تعریف دیگری از حقوق بشر این گونه آمده است: «حقوق بشر یعنی امتیازاتی معین برای انسان، از آن جهت که انسان است.»[۵]
پیشینه
حقوق بشر، اصطلاحی است که در سده هیجدهم رواج پیدا کرد اما قدمت این رشته حقوق به درازای عمر بشر است. اولین متن حقوقی که مرتبط با حقوق بشر، نوشته شده، قانون حمورابی است که حدود 1730 سال قبل از میلاد در 282 ماده تدوین شده است. برخی از این مواد به بیان رفتارهای منصفانه، می پردازد و در عین حال بعضی اعمال نظیر قتل را ممنوع اعلام کرده است. از دیگر مواردی که می شود به آن اشاره کرد، مقررات تلمود است. تلمود، مجموعه حقوقی بر اساس برداشت های دانشمندان یهود از کتاب تورات است. از دیگر اندیشمندانی که تمایل به آزادی خواهی داشته و برای سعادت بشر تلاش می کرده، اندیشمند چینی لائوتوسه بوده است. تعلیمات بودایی نیز توجه به ترحم، پارسایی و محبت داشته و دارد. اما زمانی که سخن از حقوق بشر در دوره باستان می شود، دوران پادشاهی کوروش کبیر به ذهن متبادر می شود. حقوق بشر در ایران، سابقه 2500 ساله دارد. ایران از جمله پیشروان مسئله حقوق بشر در دنیا است. به گونه ای که می توانیم بگوییم مسئله حقوق بشر با وجود این که در غرب قوام گرفته است اما سابقه ای طولانی داشته و ایران و عصر کوروش را می توان دوره آغاز حقوق بشر دانست. نخستین اعلامیه حقوق بشر را نیز به کوروش نسبت داده اند. کوروش در سال 539 قبل از میلاد، پس از فتح بابل بر تخت پادشاهی نشست و ادیان بومی را آزاد اعلام کرد. او هیچ انسانی را به بردگی نگرفت و سپاهیانش را تجاوز به مال و جان رعایا بازداشت. به دستور کوروش شرح وقایع و فرامین وی بر روی یک لوح استوانه ای سفالین نگاشته شد. از دیگر اسناد حقوق بشری به جا مانده از باستان می توان به الواح دوازده گانه با عنوان حقوق رم اشاره کرد که مرتبط با حقوق بشر امروزی است. مسائل مربوط به حقوق بشر در تفکرات فیلسوفانی چون ارسطو و سقراط و افلاطون نیز به چشم می خورد. با ظهور مسیحیت، قانون طلایی مسیح رواج پیدا کرد این قانون مقرر می کرد که هر آنچه می خواهی دیگران با تو کنند تو با آنان چنان کن. با ظهور اسلام و در همان سال های نخستین نزول قرآن، اولین مرحله تدوین حقوق بشر در اسلام انجام گرفت و تبیین مسائل مربوط به حقوق بشر در مجموعه آیات الهی گردآوری و تدوین شد. از این رو می توان تاریخ تدوین حقوق بشر را در اسلام به دهه دوم قرن اول هجری و دهه های آخر قرن هفدهم میلادی نسبت داد. در دوره رنسانس قالب های قرون وسطایی فروریخت و یک بار دیگر انسان در مرکز توجهات قرار گرفت و به تدریج این اندیشه شکل گرفت که انسان به معنای فرد برتر مخلوقات جهان می تواند به وسیله خرد خود اراده الهی را بشناسد و قوانین مناسب را برای جوامع بشری وضع کند. از طرف دیگر تحولات علمی و صنعتی نیز به تقویت و تحکیم حقوق طبیعی کمک شایانی کرد و اصول آن را به صورت لوایح و اعلامیه ها و قوانین اساسی در آمد. در سال 1689 میلادی، در پی شورشی که در انگلستان رخ داد جیمز دوم به فرانسه گریخت و سلطنت به دختر بزرگ وی ماری و شوهرش ویلیام رسید اما واگذاری سلطنت به این دو، طبق تشریفاتی انجام شد که در اصل پیمانی بین شاه و نمایندگان مردم بود. به این ترتیب که در 22 ژانویه 1688 یک مجلس، مرکب از نمایندگان حوزه های انتخاباتی تشکیل شد و اعلامیه حقوق را تنظیم کرد و کنوانسیون مذکور، واگذاری تاج و تخت را مشروط به قبول اعلامیه حقوق کره بود. سرانجام در 16 دسامبر 1688 متن اعلامیه حقوق به صورت قانون لازم الاجرایی به تصویب کنوانسیون رسید و شاه متعهد گردید که مفاد اعلامیه حقوق را که حاوی آزادی های فردی و حقوق اجتماعی ملت انگلیس است رعایت نماید. این اعلامیه اثری عمیق بر افکار مردم آمریکا که تحت استعمار انگلیس بودند گذاشت به گونه ای که مردم آمریکا در زمانی کوتاه با الهام از افکار فلاسفه انگلیس و انقلاب مردم آن کشور بنای استقلال و آزادی و حاکمیت ملی خود را پی ریزی کرد. ابتدا در سال 1636 در ایالت پلیموت قانونی به تصویب رسید که برخی از حقوق و آزادی های فردی را مورد تایید قرار داد و در نهایت اعلامیه استقلال آمریکا در 4 ژوئیه 1776 به تصویب 13 مستعمره اصلی آمریکا رسید. این سند رسمی مبتنی بر دکترین حقوق طبیعی و قرارداد اجتماعی بود و الهام بخش اسناد و متون قانونی دیگر شد. برخی نکات اصلی مطروحه در بیانیه عبارتند از برابری افراد در آفرینش، برخورداری افراد از حق حیات و آزادی و مالکیت. با ظهور انقلاب کبیر فرانسه در اثر نارضایتی و خشم اکثریت فقیر و تهیدست فرانسه بود، انقلابی حقوقی نیز جلوه کرد که در متنی به نام اعلامیه حقوق بشر و شهروند در سال 1789دیده می شود. در تنظیم این اعلامیه از مفاد اعلامیه هایی که قبلا در انگلستان و آمریکا صادر شده بود و به خصوص از عقاید جان لاک و روسو استفاده شده است و دارای یک مقدمه و 17 ماده است که جزء لاینفک قانون اساسی مورخ 3 سپتامبر 1790 قرار گرفت. اما ظهور مقررات حقوق بشر پدیده و وضعیتی نسبتا جدید است که تا قبل از جنگ جهانی دوم در صلاحیت داخلی کشورها بود. صلاحیت داخلی کشورها بر اساس معاهده وستفالی که در ارتباط با دولت های ملی و مبتنی بر اصل عدم مداخله بنیان گذاشته شده شکل گرفته است. اما بعد از جنگ جهانی دوم و تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر این وضعیت دگرگون شد. کشتارها و قتل و تجاوزاتی که در دوران جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد و توهینی که به کرامت انسانی بشر صورت گرفت وجدان بشریت را جریحه دار کرد. مخالفان این وضعیت که بیشتر مصلحان و انسان های طرفدار پاسدار حرمت انسانیت بودند به این فکر افتادند که نظامی را پایه ریزی کنند که حرمت انسان ها را پاس بدارد. سه سال بعد از جنگ جهانی دوم در تاریخ 10 دسامبر 1948 میلادی مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اجلاسیه پاریس، بر اساس قطعنامه کمیسیون حقوق بشر، اعلامیه حقوق بشر را تصویب کرد این اعلامیه دارای یک مقدمه و 30 ماده و سه قطعنامه ضمیمه می باشد. گام بعدی در خصوص حقوق بشر، تصویب کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر در تاریخ 4 نوامبر 1950 در رم بود که پروتکل های ضمیمه آن به تدریج تا سال 1966 به آن اضافه شد. این قرارداد توسط کشورهای عضو شورای اروپا امضا شد مسئله حقوق بشر ضمانت اجرایی قانونی کسب کرد و به کلیه اشخاص اجازه دادند که اجرای این مقررات را درخواست نمایند. همچنین در این قرارداد تاسیس یک دادگاه پیش بینی شده است که شکایت مربوط به تجاوز از مقررات حقوق بشر را مورد رسیدگی قرار دهد. با وجود اهمیت اعلامیه حقوق بشر اما این اعلامیه الزام آور نبود بنابراین مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 16 دسامبر 1966 دو میثاق بین المللی در زمینه حقوق بشر تصویب کرد. یکی میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دیگری میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی بود. در گام های بعدی کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر در سال 1969 و اعلامیه اسلامی حقوق بشر به تصویب رسیدند. تا کنون سه اعلامیه از سوی سازمان کنفرانس اسلامی در رابطه با حقوق بشر منتشر شده است. اعلامیه اول، به نام طرح اعلامیه حقوق و تکالیف اساسی در اسلام در سال 1979 در کشور عربستان و شهر مکه تدوین شد. اعلامیه دوم، به نام طرح سندی در رابطه با حقوق بشر در اسلام در سال 1981 در کنفرانس سران سازمان در عربستان و شهر طائف تصویب شد و اعلامیه سوم به نام اعلامیه قاهره در مورد حقوق بشر در اسلام در سال 1990 در نوزدهمین کنفرانس وزاری امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره به تصویب رسید و پس از آن نیز اعلامیه ها و کنوانسیون هایی در خصوص زنان و کودکان و ... تصویب شد.[۶] با توجه به این سیر تاریخی می توان گفت حقوق بشر مطرح در نظام های حقوق اساسی، اعلامیه های حقوق بشر و شهروند و دیگر اسناد بین المللی را می توان به سه نسل یا گروه عمده تقسیم بندی نمود، نسل اول، حقوق مدنی و سیاسی می باشد. نسل دوم، حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و نسل سوم حقوق را می توان حقوق مردم نامید. به کارگیری اصطلاح نسل القا کننده تحول تاریخی در به رسمیت شناختن و تهیه و تدوین برخی اصول و مبانی حقوق بشر در جهتی معین و خاص است. البته برخی از نویسندگان به جای واژه نسل از واژه دسته، طبقه، خانواده و گروه برای مقولات حقوق بشر استفاده کرده اند.[۷] با نگاهی گذرا بر تاریخچه حقوق بشر به این نتیجه می رسیم که پایه این رشته از حقوق بر اساس تساوی حقوق بشر در برابر قانون و حق حاکمیت مردم نهاده شده است. به نظر راسل نظریه حقوق بشر از لحاظ فلسفی قابل دفاع نیست ولی در عمل مفید است و ما امروزه بسیاری از آزادی های خود را از این نظریه داریم. به استناد حقوق بشر، خودکامگی دول سرکوب می شود و حاکمیت ملی نضج و مایه می گیرد.[۸]
موضوعات
موضوع حقوق بشر، بشریت و نوع بشر است.[۹]
اهداف
هدف از حقوق بشر، این است که کل بشر بدون توجه به هیچ مساله یا معیار دیگر، اعم از رنگ، نژاد، زبان، جنس، مذهب، اصل و نسب، وضعیت شغل و غیره مورد حمایت قرار گیرد و کرامت انسانی حفظ شود.[۹]
قلمرو
قلمروی حقوق بشر به وسعت جهان است و تمام جهانیان را در بر می گیرد. این حقوق در سراسر جهان برای تمام افراد بشر، به رسمیت شناخته شده و افراد می توانند از آن بهره مند شوند. علت این جهان شمولی این است که انسان، به صرف انسان بودن مستحق این حق است فارق از این که چه رنگ و نژاد و نسب و ملیت و تابعیت و جنسیتی که دارد. از همین رو در مقدمه منشور ملل متحد آمده است: «ما مردم ملل متحد، اعتقاد به حقوق بنیادین بشر، کرامت و ارزش فرد انسانی، حقوق مساوی زن و مرد و ملت های کوچک و بزرگ، احترام جهانی به حقوق بشر و آزادی های بنیادین و رعایت آن ها برای همه انسان ها بدون تمایز نسبت به نژاد، جنس، زبان یا دین را تایید می کنیم.»[۳]
ویژگی
حقوق بشر دارای ویژگی های زیر است:
ارتباط با سایر رشته ها
حقوق بشر و حقوق بشردوستانه
حقوق بشردوستانه، مقرراتی است، ناظر به رعایت حداقل حقوقی که در هنگام جنگ، طرفین متخاصم باید نسبت به یکدیگر رعایت کنند.[۱۰] به عبارت دیگر می توان گفت، حقوق بشردوستانه نوع خاصی از حقوق بشر است و بنابراین می توان به طور اختصار آن را به عنوان ابزار حقوق بشری حقوق جنگ تعریف کرد. بنابراین حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ارتباط تنگاتنگی با هم دارند.[۱۱] اما موضوع حقوق بشردوستانه، نه کل بشریت بلکه بخش محدودی از آن ها یعنی رزمندگان، مجروحان، بیمان، کشتی شکستگان، اسیران جنگی و غیر نظامیان می باشد. نکته قابل توجه دیگر در حقوق بشردوستانه این است که حقوق بشردوستانه عمدتا حاکم بر روابط بین المللی است در حالی که حقوق بشر ناظر بر روابط بین حکومت یک کشور و افراد واقع در قلمرو آن کشور می باشد. همچنین هدف حقوق بشردوستانه تسکین درد و رنج افرادی است که در نتیجه درگیری مسلحانه برای آن ها ایجاد شده است اما هدف حقوق بشر حمایت از حقوق و آزادی های انسانی در برابر اقتدار فراگیر حکومت دولت متبوع آن ها می باشد. از لحاظ قلمرو زمانی نیز بین این دو رشته تفاوت وجود دارد. حقوق بشردوستانه در زمان بروز درگیری های مسلحانه بین المللی یا غیر بین المللی و آشوب مطرح است اما حقوق بشر در زمان صلح نیز مطرح است اما در زمان بروز مخاصمات مسلحانه و شورش های داخلی نیز به عنوان منبع فرعی حقوق بشر دوستانه جهت تکمیل قواعد حمایتی آن اعمال می شود.[۹]
حقوق بشر و حقوق تجارت بین الملل
در خصوص رابطه حقوق بشر و حقوق تجارت بین الملل ممکن است در ابتدای امر این گونه به نظر بیاید که این دو رشته در تقابل با یکدیگر هستند. زیرا حقوق بشر، بر حمایت از حقوق و آزادی انسان ها تاکید می کند اما تاکید حقوق تجارت بین الملل بر حفظ سود و منفعت است. موضوع حقوق بشر، انسان است و موضوع حقوق تجارت بین الملل کالا و خدمات است. اما باید از این ظاهر گذشت زیرا این دو رشته در مواردی با هم ارتباط دارند. برخی کالاها و خدمات موضوع تجارت بین الملل به حقوق و نیازهای اساسی افراد انسانی مربوط می شوند و توجه هر دو حوزه را به خود جلب می کنند. مسائل مربوط به کالاها و خدماتی نظیر غذا، دارو و محصولات فرهنگی از موضوعاتی هستند که هر دو حوزه تجارت بین الملل و حقوق بشر را به یکدیگر مرتبط می سازد. ارتباط این دو رشته بیش از این که محصول مطالعات نظری و تئوریک باشد، نتیجه ضرورت های عملی است. به این معنا که این گونه نبوده است که از ابتدا و به طور مجرد بخواهیم بین این دو رشته ارتباط برقرار کنیم بلکه این ضرورت های عملی بوده است که ما را در عمل بر آن داشته است که بین این دو رشته ارتباط برقرار سازیم. مانند مثالی که زده شد.[۱۲]
اسناد بین المللی
برخی از اسناد بین المللی حقوق بشر عبارتند از:[۱۳]
- اعلامیه جهانی حقوق بشر
- اعلامیه اسلامی حقوق بشر
- میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی
- میثاق بین المللی حقوق اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی
- کنوانسیون منع بردگی
- کنوانسیون الغای کار اجباری
- کنوانسیون ممنوعیت و مجازات جرم کشتار دسته جمعی
- کنوانسیون بین المللی درباره اسرای جنگی، مجروحین، بیماران، غریقان و حمایت از افراد غیر نظامی
- منشور دادگاه نظامی نورنبرگ
- کنوانسیون بین المللی درباره پناهندگان
- مقاوله نامه بین المللی حاکمیت ملی دائمی بر ثروت و منابع طبیعی
- مقاوله نامه الغای کلیه اشکال تبعیض نژادی
- مقاوله نامه منع و مجازات علیه جنایت تبعیض نژادی
- مقاوله نامه رفع تبعیض از زن
- مقاوله نامه حقوق سیاسی زنان
- مقاوله نامه مربوط به وضعیت افراد بی وطن
- اعلامیه اسلامی جهانی شورای اسلامی اروپا
- اعلامیه حقوق بشر شورای اسلامی اروپا
- اعلامیه اجلاس کویت
- کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان
کتب مرتبط
- حقوق بشر و اینترنت (زمانی)
- حقوق بشر در اسلام (موسی زاده)
- حقوق بشر از نظر تا عمل (پروین)
- نقد مبانی فلسفی حقوق بشر (جاوید)
- حقوق بشر (ترجمه: شریفی طرازکوهی)
- نظام بین المللی حقوق بشر (مهرپور)
- حقوق بشر و راهکارهای اجرای آن (مهرپور)
- حقوق بشر در جهان معاصر (قاری سید فاطمی)
- حقوق بشر، دغدغه همه ملت ها (حبیب زاده)
- بیست و یک گفتار در حقوق بین الملل بشر (زمانی)
- مبانی حقوق بشر در اسلام و دنیای معاصر (عمید زنجانی)
- مبنا و منشا حقوق بشر نظام بین الملل و اسلام (پروین و تجلی)
- نظام جهانی ارزیابی و حمایت از حقوق بشر (سید باقر میرعباسی و رزی میرعباسی)
- نهاد و ساز و کار های منطقه ای حمایت از حقوق بشر (ترجمه: زمانی، وکیل و عسکری)
ظرفیت دانشگاه ها
رشته حقوق بشر بر اساس دفترچه انتخاب رشته ارشد 1402 در دانشگاه های زیر ارائه شده و در دوره دکتری این رشته ارائه نشده است.
| کارشناسی ارشد[۱۴] | ||||
|---|---|---|---|---|
| ردیف | دانشگاه | گرایش | ظرفیت | دوره تحصیلی |
| 1 | دانشگاه تهران | حقوق بشر | 5 | روزانه |
| 2 | دانشگاه شهید بهشتی | حقوق بشر | 4 | روزانه |
| 3 | دانشگاه علامه طباطبایی | حقوق بشر | 9 | روزانه |
| 4 | دانشگاه مازندران | حقوق بشر | 5 | روزانه |
| 5 | دانشکده علوم انسانی و هنر حضرت معصومه (س) ویژه خواهران | حقوق بشر | 20 نفر فقط زن | روزانه |
| 6 | دانشگاه غیر انتفاعی مفید | حقوق بشر | 8 | غیر انتفاعی |
| 7 | دانشگاه تهران | حقوق بشر | 4 | نوبت دوم |
| 8 | دانشگاه مازندران - بابلسر | حقوق بشر | 4 | نوبت دوم |
| 9 | دانشگاه شهيد بهشتی | حقوق بشر | 4 | پردیس خودگردان |
منابع
- ↑ فصلنامه دیدگاه های حقوقی شماره 44 و 45 تابستان و پاییز 1387. دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری، 1387. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6655816
- ↑ خیرالله پروین و خیرالله پروین. مبنا و منشأ حقوق بشر نظام بین الملل و اسلام. چاپ 1. خرسندی، 1396. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6655812
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ نجمه رزمخواه. حقوق بشر و زیست فناوری تراریخت (چالش ها و راهکارها). چاپ 1. مجد، 1395. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665884
- ↑ محمدجعفر جعفری لنگرودی. ترمینولوژی حقوق. چاپ 7. گنج دانش، 1374. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665740
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ خیرالله پروین و خیرالله پروین. مبنا و منشأ حقوق بشر نظام بین الملل و اسلام. چاپ 1. خرسندی، 1396. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665776
- ↑ خیرالله پروین و خیرالله پروین. مبنا و منشأ حقوق بشر نظام بین الملل و اسلام. چاپ 1. خرسندی، 1396. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665832
- ↑ سیدباقر میرعباسی و رزی میرعباسی. جایگاه اصل توسعه پایدار در تحقق حق های بشری از منظر حقوق بین الملل. چاپ 1. جنگل، 1395. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665768
- ↑ محمدجعفر جعفری لنگرودی. مبسوط در ترمینولوژی حقوق (جلد سوم). چاپ 4. گنج دانش، 1388. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665744
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ سعید ارادت. همگرایی حقوق بشر و حقوق بشردوستانه (تئوری وحدت یا تجزیه حقوق). دوفصلنامه اطلاع رسانی حقوقی شماره 9 بهمن و اسفند 1383، 1383. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665796
- ↑ حسین مهرپور. نظام بین المللی حقوق بشر. چاپ 7. اطلاعات، 1396. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665804
- ↑ حسین مهرپور. نظام بین المللی حقوق بشر. چاپ 7. اطلاعات، 1396. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665824
- ↑ مهراب داراب پور. اصول و مبانی حقوق تجارت بین الملل (جلد ششم) مسئولیت ها، تعارض قوانین، حل و فصل اختلافات تجاری بین المللی، حقوق بشر، محیط زیست، توسعه پایدار و جرایم تجاری بین الملل). چاپ 1. گنج دانش، 1397. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665876
- ↑ خیرالله پروین و خیرالله پروین. مبنا و منشأ حقوق بشر نظام بین الملل و اسلام. چاپ 1. خرسندی، 1396. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6665828
- ↑ راهنمای انتخاب رشته آزمون ورودی کارشناسی ارشد ناپیوسته،سازمان سنجش آموزش کشور