حقوق بشر دوستانه

حقوق بشر دوستانه به عنوان یکی از شاخه ها یا شعبات حقوق بین الملل مقام و موقعیتی حساس و برجسته دارد و یکی از محور های مهم و اساسی در حقوق بین الملل انسانی است، چرا که امروزه بدون تردید جامعه جهانی، جامعه انسانی و حقوق بین الملل، از جمله حقوق بشردوستانه، مشحون از اصول انسانیت است.

حقوق بشر دوستانه متضمن قواعد حمایتی و تعهدات عام الشمول برای افراد و گروه های انسانی، کشورها و سازمان های بین المللی و به طور کلی هر تابعی از تابعان حقوق بین الملل است که به نوعی مستقیم یا غیر مستقیم درگیر یک مخاصمه مسلحانه و حتی در مواردی درگیر یک شورش یا آشوب مسلحانه داخلی با آستانه بالا هستند. قلمرو اجرای حقوق بشردوستانه حتی کشورهای غیر متخاصم یا بی طرف را شامل می شود؛ دلیل این شمولیت گسترده، حساسیتی است که جامعه جهانی (فراتر از جامعه بین المللی) به موضوع مهم جنگ و توسل به زور دارد.

تعریف

حقوق بشردوستانه، شاخه یا بخشی از حقوق جنگ یا حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه است که امروزه با توجه به توسعه، تحول و تکامل مقررات و قواعد بشردوستانه باید آن را شاخه ای مستقل از شاخه های حقوق بین الملل و سیستمی جامع قلمداد نمود. حقوق بشر دوستانه، مجموعه مقررات و قواعد بین الملل است که ضمن تعیین حقوق حمایت از افراد انسانی ( اعم از رزمنده یا غیر رزمنده و غیر نظامی) و اموال غیر نظامی و حقوق طرف های متخاصم در مخاصمات مسلحانه (اعم از بین المللی یا غیر بین المللی) تکالیف افراد انسانی و طرف های متخاصم را نیز در آن مخاصمات مشخص می کند.

اصول

اصول حاصله را می توان به طرق مختلف خلاصه کرد، اما عناصر اصلی عبارتند از:

1. اصل رفتار انسانی: غیر جنگجویان باید از هر گونه آسیب حفظ شوند؛ این مقوله نه تنها غیر نظامیان، بلکه همچنین جنگجویانی که به دلیل مجروحیت، بیماری، کشتی شکستگی یا تسلیم شدن، ناتوان از جنگ محسوب می شوند را شامل می شود.
2. اصل ضرورت نظامی و ممنوعیت درد و رنج غیر ضروری: برای کاهش درد و رنج غیر ضروری و حفظ احترام اصول بشر دوستانه، محدودیت هایی در مورد ابزارها و شیوه های جنگ وجود دارد.
3. حقوق بین الملل بشر دوستانه فارغ از ریشه ها و دلایل مخاصمه باید به طور یکسان و یکنواخت اعمال شود.
4. اصل تفکیک: جمعیت های غیر نظامی و اموال ایشان و نیز اماکن غیرنظامی مورد حمایت اند. نیروهای مسلح طرف های درگیر باید در هر حال میان جمعیت غیر نظامی و اموال ایشان از یک سو و اهداف نظامی و غیر نظامی از سوی دیگر تفکیک قائل شوند و یه هیچ وجه نباید جمعیت های غیر نظامی، اموال آنان و اماکن غیر نظامی مورد تعرض و هدف حمله نظامی قرار گیرند.
5. اصل تناسب: بین حمله نظامی و هدفی که مورد حمله است باید تناسب وجود داشته باشد، مثلا اگر نیروی متخاصم وارد یک شهر شد، نباید برای تسلیم نیروهای مخالف خود کل شهر را به آتش بکشد.
6. اصل منع وارد کردن خسارت به محیط زیست در طول مخاصمه.

هدف

هدف حقوق بشردوستانه، محدود کردن صدمات و لطمات ناشی از درگیری های مسلحانه و ممنوع کردن استفاده از برخی وسایل و شیوه های نبرد علیه رزمندگان (تحت شرایط خاصی) و افراد غیر نظامی و نیز اهدف غیر نظامی در مخاصمات مسلحانه است.

پیشینه

ریشه قوانین و عرف های تنظیم کننده جنگ را در زمان های باستان می توان جستجو کرد. هرچند هنجارهایی از این نوع بین تمدن ها و قرن ها متفاوت بوده اند و در معیار های معاصر به طور شگفت انگیزی سهل گیرانه بوده اند اما آنچه حایز اهمیت است این است که فرهنگ های مختلف در سراسر جهان توافق ها، فرامین مذهبی و دستورالعمل های نظامی را ثبت کرده اند که قوانینی برای مخاصمه نظامی مطرح می کنند. در قرون اخیر قوانین نظامی (مثل قانون لایبر که در زمان جنگ داخلی آمریکا منتشر شد) این عرف ها را تنقیح کرده و توسعه داده اند.

تدوین و توسعه پیشرو عرف های جنگی در سطح بین المللی تا حدی مرهون تلاش های یک نفر است. در سال 1859 هنری دونانت، تاجر اهل ژنو، وقایع پس از جنگ سولفرنیو را مشاهده کرد و از وحشت مشاهده سربازان مجروحی که در میدان نبرد به حال خود رها شده و در حال جان دادن بودند، هراسان شد. او شرحی دردناک و تاثر برانگیز از این خونریزی منتشر کرد و مصرانه خواستار اقداماتی برای کاهش این درد و رنج های غیر ضروری شد. این درخواست فورا به ایجاد کمیته بین المللی صلیب سرخ در سال 1863 و پذیرش اولین کنوانسیون ژنو راجع به التیام وضعیت مجروحان ارتش در میدان جنگ به سال 1864 منجر شد.

از آن زمان معاهدات زیادی وجود داشته اند که حقوق بین الملل بشر دوستانه را توسعه داده اند. اینها گاهی به «حقوق ژنو»، که غالبا بر حمایت از غیر نظامیان و جنگجویان غیر فعال (مانند مجروحان، بیماران، کشتی شکسته گان و اسرای جنگی) تمرکز می کند و «حقوق لاهه» که ابزارها و روش های ویژه جنگ را با رویکرد کاهش تخریب و درد و رنج غیر لازم تنظیم می کند، تقسیم می شوند. از میان مهم ترین موارد در مقوله اخیر، می توان به مقررات 1907 لاهه اشاره کرد که «نامحدود نبودن حق طرف های متخاصم در اتخاذ ابزار ها و شیوه های آسیب رسانی به دشمن» را مورد شناسایی قرار داد و مقررات زیادی را درباره ابزارها و شیوه های جنگ مطرح کرد که هم اکنون به عنوان حقوق عرفی شناخته می شوند.

کنوانسیون های چهارگانه 1949 ژنو، که در واکنش به اعمال غیر انسانی جنگ جهانی دوم پذیرفته شدند، به طور قابل توجهی کنوانسیون های پیشین ژنو را، تکمیل و به روز کردند. کنوانسیون های 1949 به افراد بیمار و مجروح در میدان نبرد (کنوانسیون اول ژنو) افراد مجروح، بیمار و کشتی شکستگان در دریا (کنوانسیون دوم ژنو) اسرای جنگی (کنوانسیون سوم ژنو) و غیر نظامیان (کنوانسیون چهارم ژنو) می پردازند. در سال 1977 این قواعد بار دیگر توسط دو پروتکل الحاقی به روز شدند. که اولی به مخاصمه های مسلحانه بین المللی (پروتکل الحاقی اول) و دومی به مخاصمه های مسلحانه غیر بین المللی (پروتکل الحاقی دوم) می پرداختند. ( از این پس به خاطر رعایت اختصار از عبارت «داخلی» به جای غیر بین المللی استفاده خواهد شد.) پروتکل الحاقی اول عناصر «حقوق لاهه» و «حقوق ژنو» را ترکیب کرده و این تفکیک ستنی را کم رنگ می کند.

سایر پیشرفت های معاهداتی مهم، حمایت از اموال فرهنگی، منع یا تنظیم سلاح های خاص (مثل سلاح های بیولوژیکی و شیمیایی و مین های ضد نفر) و منع استفاده از سربازان خردسال را تحکیم کرده اند. یکی از مهم ترین پیشرفت ها در دهه های اخیر توسعه تدریجی اصول قابل اعمال در مخاصمه های مسلحانه بین المللی به مخاصمه های مسلحانه داخلی است که در این فصل مورد بحث قرار خواهد گرفت.

قوانین مندرج در مقررات 1907 لاهه و نیز بیشتر کنوانسیون های 1949 ژنو به عنوان حقوق عرفی شناخته شده اند، بنابراین آنها بدون توجه به اینکه آیا طرفین مخاصمه ها این کنوانسیون ها را تصویب کرده اند یا نه، اعمال می شوند. برخی ، اما نه همه مقررات پروتکل های الحاقی، به عنوان حقوق عرفی شناخته شده اند.

قلمرو

قلمرو و گستره اجرای حقوق بشر دوستانه از حیث زمانی، زمان جنگ یا درگیری مسلحانه و قلمرو مکانی یا جغرافیایی آن، عرصه مخاصمات، اعم از زمینی، دریایی و هوایی است. با وجود این، چه بسا ممکن است در مواردی، محدوده زمانی و جغرافیایی درگیری به ورای زمان و مکان دقیق درگیری گسترش یابد. از جمله از حیث زمانی، عملیات نظامی پس از آتش بس یا از حیث مکانی، کشورهای همجوار کشورهای متخاصم در یک درگیری مسلحانه بین المللی یا مناطق جغرافیایی نزدیک به صحنه نبرد در یک درگیری مسلحانه غیر بین المللی. منطق حقوق بشر دوستانه چنین توسعه زمانی و مکانی را ایجاب می کند.

البته از حیث زمانی دو استثنای خاص وجود دارد. یکی در مورد وضعیت اشغال نظامی (تا یک سال پس از خاتمه اشغال) و دیگری در مورد افراد در دست دشمن که تا زمان مبادله آنها و به طور کلی تا زمان آزادی و بازگشت به میهن خود، حقوق بشر دوستانه اعمال می گردد.

ضرورت

در نخستین سال های پس از تاسیس سازمان ملل متحد، این پرسش به گونه ای منطقی و مشروع قابلیت طرح داشت که آیا اصولا حقوق بشر دوستانه در جهان تحت حاکمیت ممنوعیت کلی استفاده از زور، ضرورتی دارد؟ به واقع، اگر جنگ به عنوان یک پدیده واقعی از بین برود، حقوق بشر دوستانه منسوخ می شود. حتی می شد استدلال کرد که تاکید و تمرکز روی حقوق بشر دوستانه بین المللی، به مثابه پذیرش جنگ به عنوان یکی از اجزای طبیعی روابط بین الملل است که از این رهگذر بنیان های سخت گیرانه ی ماده (4) 2 منشور ملل متحد تحلیل می رود. به این دلیل بود که کمیسیون حقوق بین الملل در جریان نخستین جلسه خود، زمانی که برنامه های آینده خود را بررسی می کرد، ملحوظ داشتن حقوق بشردوستانه را به عنوان یکی از عناوین فهرست کار رد کرد. با وجود این، امروزه امیدهایی که ممکن بود به نتایج وعده داده شده در نظم جدید جهانی بسته شده باشد، تا حدود زیادی زایل شده است. پس از تجارب پنجاه ساله، هم اکنون می توان نتیجه گرفت که نظام امنیت دسته جمعی منشور ملل متحد، به طور مشخص نتوانسته و مسلما قادر نخواهد بود که منازعه مسلحانه به عنوان یک شکل رویارویی بین گروه ها و جوامع انسانی را ریشه کن نماید. بنابراین در روزگار ما، همچون قبل از جنگ جهانی اول، و احتمالا نظر به اینکه قدرت تخریبی و انهدامی تسلیحات جدید افزایش یافته، به صورتی که به واقع می توان بشریت را از کره زمین در طول چند ساعت محو کرد، قواعد متناسب حقوق بشر دوستانه امری ضروری تلقی می شود.

ارتباط با سایر رشته ها

حقوق بشردوستانه و حقوق بشر

حقوق بشردوستانه، مقرراتی است، ناظر به رعایت حداقل حقوقی که در هنگام جنگ، طرفین متخاصم باید نسبت به یکدیگر رعایت کنند. به عبارت دیگر می توان گفت، حقوق بشردوستانه نوع خاصی از حقوق بشر است و بنابراین می توان به طور اختصار آن را به عنوان ابزار حقوق بشری حقوق جنگ تعریف کرد. بنابراین حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. اما موضوع حقوق بشردوستانه، نه کل بشریت بلکه بخش محدودی از آن ها یعنی رزمندگان، مجروحان، بیمان، کشتی شکستگان، اسیران جنگی و غیر نظامیان می باشد. نکته قابل توجه دیگر در حقوق بشردوستانه این است که حقوق بشردوستانه عمدتا حاکم بر روابط بین المللی است در حالی که حقوق بشر ناظر بر روابط بین حکومت یک کشور و افراد واقع در قلمرو آن کشور می باشد. همچنین هدف حقوق بشردوستانه تسکین درد و رنج افرادی است که در نتیجه درگیری مسلحانه برای آن ها ایجاد شده است اما هدف حقوق بشر حمایت از حقوق و آزادی های انسانی در برابر اقتدار فراگیر حکومت دولت متبوع آن ها می باشد. از لحاظ قلمرو زمانی نیز بین این دو رشته تفاوت وجود دارد. حقوق بشردوستانه در زمان بروز درگیری های مسلحانه بین المللی یا غیر بین المللی و آشوب مطرح است اما حقوق بشر در زمان صلح نیز مطرح است اما در زمان بروز مخاصمات مسلحانه و شورش های داخلی نیز به عنوان منبع فرعی حقوق بشر دوستانه جهت تکمیل قواعد حمایتی آن اعمال می شود.

حقوق بشر دوستانه و حقوق جنگ

حقوق بشردوستانه در واقع بخشی از حقوق جنگ به شمار می رود و آن مجموعه قواعد حقوق بین الملل حاکم بر زمان جنگ است که عمدتا جنبه حمایتی دارند که این حمایت ها شامل افراد نظامی و غیر نظامی می شود. هچنین اموال و اهداف غیر نظامی و الزاماتی که افراد و کشورهای متخاصم در حین نبرد به رعایت حمایت های مذکور دارند را در بر می گیرد. در حالی که حقوق جنگ به تبیین قواعد مربوط به این موضوعات می پردازد: مفهوم جنگ، مفهوم حقوقی اقدامات مقابله به مثل مسلحانه، آغاز و پایان جنگ، تعیین عرصه مخاصمات، موارد مجاز به استفاده از وسایل و شیوه ها و سلاح ها در جنگل ها، اشغال نظامی (به استثنای قواعد مربوط به حقوق بشر دوستانه) و بالاخره بی طرفی.

قوانین و مقررات پرکاربرد

برخی از قوانین و مقررات پرکاربرد در حقوق بشر دوستانه عبارتند از:

• قانون اساسی

اسناد بین المللی

برخی از اسناد بین المللی در حوزه حقوق بشر دوستانه عبارتند از:

• کنوانسیون 1899 لاهه
• کنوانسیون 1907 لاهه
• کنوانسیون 1864 ژنو
• چهار کنوانسیون 1949 ژنو و دو پروتکل الحاقی سال 1977