تحلیل چگونگی معیار و میزان تاثیرپذیری احکام شرعی از مقتضیات زمان و مکان در نظام حقوق خانواده ایران

عنوان	تحلیل چگونگی معیار و میزان تاثیرپذیری احکام شرعی از مقتضیات زمان و مکان در نظام حقوق خانواده ایران
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	مصطفی شکاریان
استاد راهنما	مرتضی طبیبی جبلی
استاد مشاور	مهدی شهابی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه اصفهان

تحلیل چگونگی معیار و میزان تاثیرپذیری احکام شرعی از مقتضیات زمان و مکان در نظام حقوق خانواده ایران عنوان رساله ای است که توسط مصطفی شکاریان، با راهنمایی مرتضی طبیبی جبلی و با مشاوره مهدی شهابی در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه اصفهان دفاع گردید.

چکیده

مراتب سه گانه حکم شرعی عبارتند از: ۱– مرتبه تشریع که اختصاص به شارع مقدس دارد، ۲– مرحله کشف حکم که توسط فقیه صورت می گیرد و ۳– مرحله اجرای حکم. مقتضیات زمان و مکان در مرتبه اعتبار احکام تاثیر ندارد. در مرحله استخراج و اجرای حکم شرعی، این پرسش مطرح است که چگونه احکام شرعی که مبتنی بر ارزش ها هستند با متغیرهای اجتماعی یا همان مقتضیات زمان و مکان قابل جمع اند؟ تاثیرپذیری احکام از مقتضیات زمان و مکان به مفهوم تبعیت محض از عرف و انفعال در برابر آن نیست. تاثیرپذیری احکام از مقتضیات زمان و مکان یعنی توجه به واقعیت ها در فرآیند استنباط و اجرای احکام الهی. واقع نگری در جایی میان واقع پذیری و واقع گریزی قرار دارد، نه در گذشته می ماند تا فقه را ناتوان از اداره جامعه سازد و نه تسلیم واقعیت ها می گردد. هرگونه تاثیرپذیری احکام شرعی از تحولات اجتماعی باید از مسیر اجتهاد عبور کند. بنابراین موضوع پژوهش در یک پارادایم دینی مورد بحث است. توجه به قیود و ویژگی های موضوع از قبیل عرفی بودن، مصالح و مفاسد موجود در احکام، مقاصد کلان شریعت اسلامی، مداقه در مقدمات و لوازم حکم، می تواند دایره شمول حکم را توسعه دهد یا مضیق نماید و احکام را از مقتضیات زمان و مکان متاثر سازد. احکام در مرحله اجرا که مربوط به حوزه مداخله حاکم اسلامی است، بیشترین تاثیرپذیری را از مقتضیات زمان و مکان دارد. بر مبنای نظریه ولایت فقیه، حاکم می تواند علاوه بر دخالت در حوزه احکام مباح، در قلمرو احکام وضعی نیز وارد شود. حاکم اسلامی در تشخیص موضوعات ثانوی و انتخاب فتوای معتبر و تبدیل آن به قانون نیز از مقتضیات زمان و مکان تاثیر می پذیرد. دخالت عرف، عقل، دولت و اراده زوجین بعنوان عوامل تشکیل دهنده مقتضیات زمان و مکان و در حد منبع، امکان سازواری احکام با متغیرهای اجتماعی را فراهم می سازد ولی هرگز نمی تواند جایگزین اراده الهی در مبنای اعتبار احکام شرعی گردد.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول: طرح پژوهشی و مفاهیم بنیادین پژوهش ۱–۱– طرح پژوهشی

۱–۲– پیشینه و تاریخچه موضوع پژوهش

۱–۳– اهمیت و ارزش پژوهش

۱–۴– اهداف تحقیق

۱–۴–۱– اهداف اصلی

۱–۴–۲– اهداف فرعی

۱–۵– سوال های پژوهش

۱–۵–۱– سوال های اصلی

۱–۵–۲– سوال های فرعی

۱–۶– فرضیه ها

۱–۶–۱– فرضیه های اصلی

۱–۶–۲– فرضیه های فرعی

۱–۷. روش پژوهش

۱–۸– ساختار پژوهش

۱–۹– ابزار گردآوری داده ها

۱–۱۰– مفاهیم بنیادین پژوهش

۱–۱۰–۱– نظام

۱–۱۰–۲– حقوق

۱–۱۰–۳– نظام حقوقی

۱–۱۰–۴– خانواده

۱–۱۰–۵– نظام حقوق خانواده

۱–۱۰–۶– معانی زمان و مکان

۱–۱۰–۶–۱– زمان و مکان در لغت

۱–۱۰–۶–۲– زمان و مکان در اصطلاح

۱–۱۰–۷– عناصر مقتضیات زمان و مکان

۱–۱۰–۸– معانی تاثیرپذیری احکام از مقتضیات زمان و مکان

۱–۱۰–۸–۱– عرفی سازی احکام

۱–۱۰–۸–۲– توجه به واقعیات در فرآیند استنباط و اجرای احکام

۱–۱۰–۹– جایگاه مقتضیات زمان و مکان در فقه

۱–۱۰–۱۰– حکم

۱–۱۰–۱۰–۱– کیفیت جعل احکام شرعی

۱–۱۰–۱۰–۱–۱– اطلاق مقامی

۱–۱۰–۱۰–۱–۲– اطلاق و عموم ادله

فصل دوم: تحلیل چگونگی تاثیرپذیری احکام شرعی از مقتضیات زمان و مکان ۲–۱– تاثیرپذیری احکام امضایی خانواده از مقتضیات زمان و مکان

۲–۲– تاثیر مقتضیات زمان و مکان بر حکمت و فلسفه احکام خانواده

۲–۳– تاثیرپذیری احکام خانواده از مقاصد شریعت

۲–۴– تاثیرپذیری احکام خانواده از مذاق شریعت

۲–۵. تاثیر پذیری مقدمات و لوازم احکام خانواده از مقتضیات زمان و مکان

۲–۶– تاثیرپذیری احکام از طریق شروط ضمن عقد نکاح

۲–۶–۱– منع یا محدود نمودن حکم اباحه شرعی

۲–۶–۱–۱– عدم ازدواج مجدد زوج

۲–۶–۱–۲– شرط عدم مواقعه در ازدواج موقت

۲–۶–۲. توسعه قلمرو اجرایی احکام شرعی

۲–۶–۲–۱– اعطای وکالت به زوجه در طلاق

۲–۶–۲–۲– شرط عندالاستطاعه بودن مهریه

۲–۶–۲–۳. شرط افزایش مهر بعد از عقد

فصل سوم: تحلیل معیار تاثیرپذیری احکام شرعی خانواده از مقتضیات زمان و مکان ۳–۱– رابطه احکام شرعی و قوانین دولتی در نظام خانواده

۳–۲– ضرورت مداخله دولت مدرن در قواعد نظام خانواده

۳–۳– مبانی دخالت دولت در احکام خانواده

۳–۳–۱– ولایت بر امور حسبه

۳–۳–۲– امر به معروف و نهی از منکر

۳–۳–۳– توجه به اهداف تشکیل حکومت

۳–۴– نمونه هایی از احکام حکومتی خانوادگی

۳–۴–۱– وقوع سه طلاق در یک مجلس

۳–۴–۲– نهی از ازدواج موقت

۳–۴–۳– طلاق در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه ۵۰ ۳–۴–۴– طلاق زوجه غایب مفقود الاثر ۵۰ ۳–۴–۵– طلاق بلحاظ عسر و حرج زوجه

۳–۵– ولی فقیه و زمینه سازی برای اجرای احکام شرعی

۳–۶– اختیار حاکم در وضع احکام متغیر، معیار تاثیرپذیری احکام

۳–۶–۱– دیدگاه علامه طباطبایی؛ اختیار حاکم اسلامی در ممنوعیت و تقیید احکام مباح

۳–۶–۱–۱– لزوم اخذ اجازه از دادگاه در تعدد زوجات

۳–۶–۱–۲–۱– آثار منوط شدن ازدواج مجدد به اذن دادگاه در رویه قضایی

۳–۶–۱–۲–۱–۱– عدم پذیرش درخواست طلاق از سوی زوجه

۳–۶–۱–۲–۱–۲– عدم استماع دعوی ثبت ازدواج مجدد واقع شده بدون اخذ اجازه از دادگاه

۳–۶–۱–۳– ثبت ازدواج، طلاق و سایر موارد انحلال نکاح

۳–۶–۱–۴– لزوم مراجعه به دادگاه و اخذ گواهی عدم امکان سازش

۳–۶–۱–۵– محدودیت زمانی جهت اجرای صیغه طلاق

۳–۶–۱–۶– لزوم تعیین تکلیف نسبت به حقوق مالی زوجه هنگام طلاق

۳–۶–۲– نظریه منطقه الفراغ شهید صدر و تبیین اختیار حاکم در حوزه مباحات

۳–۶–۲–۱– قلمرو اختیارات حاکم در رابطه انسان – طبیعت و نه انسان – انسان؛ وجه افتراق نظریه شهید صدر و دیدگاه علامه طباطبایی

۳–۶–۲–۲– معیار وضع احکام توسط حاکم اسلامی در حوزه مباحات

۳–۶–۲–۱–۱– جهت گیری شریعت

۳–۶–۲–۱–۲. هدف منصوص برای حکم ثابت

۳–۶–۲–۱–۳– ارزش های اسلامی

۳–۶–۲–۱–۴– رویکرد نبی و وصی به عناصر متغیر

۳–۶–۲–۱–۵– اهداف تعیین شده برای حاکم

۳–۶–۳– امکان توسعه اختیارات حاکم از حکم تکلیفی(مباح) به حکم وضعی در نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره)

۳–۶–۳–۱– تزاحم

۳–۶–۳–۲– مصلحت ملاک صدور احکام سلطانی

۳–۶–۳–۲–۱– نمونه هایی از نقش دولت در تاسیس قواعد حقوقی نظام خانواده بر مبنای مصلحت

۳–۶–۳–۲–۱–۱– نقش تاسیسی دولت در حقوق مالی زوجه

۳–۶–۳–۲–۱–۱–۱– محاسبه مهریه به نرخ روز

۳–۶–۳–۲–۱–۱–۲– نحله

۳–۶–۳–۲–۱–۱–۳– حقوق وظیفه و مستمری

۳–۶–۳–۲–۱–۱–۴– اجرت المثل ایام زندگی مشترک

۳–۶–۳–۲–۱–۱–۴– امکان مطالبه آنچه زن به عنوان نفقه در منزل شوهر خرج کرده است

۳–۶–۳–۲–۲– مرجع تشخیص مصلحت

۴–۶–۳–۳– عدالت به عنوان معیار سنجش احکام

۳–۷– نقش دولت در تاثیر پذیری احکام از مقتضیات زمان و مکان از طریق انتخاب قاعده حقوقی

۳–۷–۱– نقش انتخابی

۳–۷–۱–۱– تشخیص و انتخاب عناوین ثانوی

۳–۷–۱–۲– انتخاب فتوای معتبر

۳–۷–۱–۲–۱– حق حبس

۳–۷–۱–۲–۲– ارجاع به مرکز مشاوره به جای داوری در طلاق توافقی

۳–۷–۲. متغیرهای اجتماعی تاثیرگذار در اراده دولت

۳–۷–۲–۱– مطالبه گروه اجتماعی زنان

۳–۷–۲–۲– مقررات بین المللی

۳–۷–۳– نحوه تعامل دولت با متغیرهای اجتماعی

فصل چهارم: میزان تاثیر پذیری احکام شرعی خانواده از مقتضیات زمان و مکان ۴–۱– میزان تاثیر پذیری احکام شرعی خانواده از قواعد عقلی

۴–۱–۱– تشخیص عقل در کشف مصالح و مفاسد احکام شرعی خانواده

۴–۱–۲– قلمرو تاثیر پذیری عقل از مقتضیات زمان و مکان در احراز مقدمات و لوازم حکم شرعی

۴–۱–۳– نسبت عقل و سایر منابع احکام شرعی خانواده

۴–۲– میزان تاثیر پذیری احکام شرعی خانواده از عرف

۴–۲–۱– نقش عرف در تشخیص موضوع احکام خانواده

۴–۲–۲– نقش عرف در تطبیق مصادیق بر موضوع احکام شرعی خانواده

۴–۲–۲–۱– تطبیق مفهوم عدالت بر مصادیق آن در نظام خانواده

۴–۲–۲–۲– تطبیق هزینه درمان بیماریهای صعب العلاج بر نفقه زوجه

۴–۲–۳– قلمرو تاثیر پذیری احکام خانواده از عرف به عنوان منبع

۴–۲–۳–۱– حجیت عرف در صورت امضاء شارع

۴–۲–۳–۲– حجیت عرف در صورت عدم احراز ردع

۴–۳– میزان دخالت دولت ها در احکام شرعی خانواده

۴–۳–۱– محدوده تاثیرگذاری دولت در احکام شرعی خانواده

۴–۳–۱– قلمرو مداخله دولت در اعطای حق طلاق به زوجه

۴–۳–۲– گسترش قلمرو مداخله دولت در طلاق زوجه

۴–۳–۳– محدوده نقش دولت در طلاق توافقی

۴–۴– قلمرو تاثیر پذیری احکام شرعی خانواده از اراده زوجین

نتیجه گیری

پیشنهادها

منابع

کلیدواژه ها

• حقوق خانواده
• حکم
• قانون
• قاعده حقوقی
• مقتضیات زمان و مکان
• دولت