تحلیل تقدم و تاخر ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی در فقه امامیه حقوق ایران و حقوق انگلیس

عنوان	تحلیل تقدم و تاخر ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی در فقه امامیه حقوق ایران و حقوق انگلیس
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	حیدر خدادادی
استاد راهنما	رسول مظاهری کوهانستانی
استاد مشاور	محمدمهدی الشریف، محمود جلالی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه اصفهان

تحلیل تقدم و تاخر ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی در فقه امامیه حقوق ایران و حقوق انگلیس عنوان رساله ای است که توسط حیدر خدادادی، با راهنمایی رسول مظاهری کوهانستانی و با مشاوره محمدمهدی الشریف و محمود جلالی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه اصفهان دفاع گردید.

چکیده

قانون مدنی در باب عقود و تعهدات به طور کلی برخلاف حکم تخلف مشروط علیه، درباره حکم امتناع متعهد از انجام تعهد اصلی قرارداد ساکت است. تعارض حکمی مواد پراکنده موجود درباره ضمانت اجرای عدم انجام تعهد، بر پیچیدگی موضوع افزوده است. برخی از این مواد قایل به الزام متعهد در مرتبه نخست بوده و برخی حاوی حق فسخ برای متعهدله در صورت امتناع متعهد هستند. در فضای اقتصادی امروز جامعه که عدم انجام به موقع تعهد از مطلوبیت نتیجه برای متعهدله به شدت می کاهد، طریق زمان برِ الزام متعهد، چیزی جز تحمل ضررِ بیشتر از جانب متعهدله نخواهد بود. در سوی دیگر اما قول به حق فسخ ابتدایی برای متعهدله با چالش های بسیاری از جمله نص برخی مواد قانونی و همینطور نظر برخی فقها و حقوق دانان بر ترتیبی بودن ضمانت اجراهای امتناع و تخلف روبرو است. علاوه بر آنچه گفته شد پیچیدگی های دیگری درباره نوع تعهدات و ضمانت اجراهای آنها در حقوق ایران وجود دارد. پیچیدگی امر تنها به نوع و ترتب ضمانت اجراها محدود نبوده و درباره میزان و تعدیل آنها نیز مطرح می گردد. با بررسی آراء فقهاء و حقوق دانان می توان به این نتیجه رسید که در صورت امتناع متعهد از انجام تعهد اصلی در عقود معاوضی، باید برای متعهدله قایل به خیار امتناع بود. طرح این خیار با توجه به سکوت و اجمال قوانین موجود، می تواند طبق ماده ۳ قانون آیین دادرسی مدنی و اصل ۱۶۷ قانون اساسی به عنوان منبعی در صدور آراء قضایی مورد توجه قرار گرفته و از ضرر احتمالی متعهدله جلوگیری نماید. در طرف دیگر، هرچند در ادبیات حقوقی، اصطلاحات تعهد به وسیله و تعهد به نتیجه بارها مورد استفاده قرار گرفته؛ اما هیچگاه تعریف درستی از ماهیت و آثار آنها ارایه نشده است. به نظر می رسد آنچه موجب ایجاد تعهد به نتیجه می شود، در حالت اطلاق عقد، عوض بوده و همین امر، تعهدات به نتیجه را لازم می کند. تعهدات به وسیله اما همواره جایز بوده و تنها در صورت ایجاد اعتماد متعارف، متعهدله حق اخذ خسارت را داراست. مطالعه نظریه عوض در حقوق انگلیس، این نتیجه را تایید می کند و بررسی دلایل قبول فسخ ابتدایی در حقوق انگلیس به دستیابی مبنایی برای خیار امتناع کمک خواهد کرد

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب عنوان صفحه فهرست مطالب

مقدمه

فصل اول: طرح پژوهش و شناسایی مفاهیم مرتبط

۱ ۱ طرح پژوهش

۱ ۱ ۱ شرح و بیان مساله پژوهشی

۱ ۱ ۲ پیشینه و تاریخچه موضوع پژوهش

۱ ۱ ۲ ۱ داخلی

۱ ۱ ۲ ۲ خارجی

۱ ۱ ۳ اهمیت و ارزش پژوهش

۱ ۱ ۴ اهداف پژوهش

۱ ۱ ۴ ۱ اهداف اصلی پژوهش

۱ ۱ ۴ ۲ اهداف فرعی پژوهش

۱ ۱ ۵ سوالهای پژوهش و فرضیه ها

۱ ۱ ۵ ۱ سوالهای اصلی پژوهش

۱ ۱ ۵ ۲ سوالهای فرعی پژوهش

۱ ۱ ۶ فرضیههای پژوهش

۱ ۱ ۶ ۱ فرضیههای اصلی پژوهش

۱ ۱ ۶ ۲ فرضیه های فرعی پژوهش

۱ ۱ ۷ روش پژوهش

۱ ۱ ۸ مراحل اجرایی پژوهش

۱ ۱ ۹ ابزار گردآوری داده ها

۱ ۱ ۱۰ ابزار تجزیه و تحلیل

۱ ۱ ۱۱ کاربرد نتایج پژوهش

۱ ۱ ۱۲ سازماندهی پژوهشی

۱ ۲ شناسایی مفاهیم مرتبط

۱ ۲ ۱ مفهوم تعهد و مبانی آن

۱ ۲ ۱ ۱ مفهوم تعهد

۱ ۲ ۱ ۱ ۱ مفهوم لغوی تعهد

۱ ۲ ۱ ۱ ۲ مفهوم عام تعهد

۱ ۲ ۱ ۱ ۳ مفهوم خاص تعهد

۱ ۲ ۱ ۲ مبنای تعهد

۱ ۲ ۱ ۳ ارکان تعهد

۱ ۲ ۱ ۳ ۱ طرفین تعهد

۱ ۲ ۱ ۳ ۲ موضوع تعهد

۱ ۲ ۱ ۳ ۳ رابطه حقوقی

۱ ۲ ۱ ۲ تقسیم بندی تعهدات

۱ ۲ ۱ ۲ ۱ تقسیم تعهدات به اعتبار موضوع

۱ ۲ ۱ ۲ ۱ ۱ تعهد به انتقال یا تسلیم مال

۱ ۲ ۱ ۲ ۱ ۲ تعهد به انتقال یا تسلیم عمل (تعهد انجام کار)

۱ ۲ ۱ ۲ ۱ ۳ تعهد به خودداری از انجام عمل

۱ ۲ ۱ ۲ ۲ تقسیم تعهد به لحاظ ضمانت اجرای آنها

۱ ۲ ۱ ۲ ۲ ۱ تعهدات به وسیله

۱ ۲ ۱ ۲ ۲ ۲ تعهدات به نتیجه

۱ ۲ ۲ شرایط تحقق مسیولیت ناشی از نقض تعهدات قراردادی

۱ ۲ ۲ ۱ وجود رابطه قراردادی

۱ ۲ ۲ ۲ انقضای مدت

۱ ۲ ۲ ۳ تقصیر متعهد

۱ ۲ ۲ ۴ ورود ضرر

۱ ۲ ۲ ۵ رابطه سببیت

۱ ۲ ۳ نقض تعهدات قراردادی و ضمانت اجرای آنها

۱ ۲ ۳ ۱ مفهوم نقض و مفاهیم مرتبط

۱ ۲ ۳ ۱ ۱ تفاوت نقض با فسخ و رد معامله

۱ ۲ ۳ ۱ ۲ زمان تحقق نقض – نقض قابل پیش بینی

۱ ۲ ۳ ۲ انواع نقض تعهدات و ضمانت اجرای آنها

۱ ۲ ۳ ۲ ۱ نقض اساسی

۱ ۲ ۳ ۲ ۲ نقض غیراساسی

۱ ۲ ۳ ۲ ۳ نقض کلی

۱ ۲ ۳ ۲ ۴ نقض جزیی

۱ ۲ ۳ ۲ ۵ نقض به جهت عدم مطابقت مال تسلیم شده یا عمل انجام شده

۱ ۲ ۳ ۲ ۶ نقض به جهت عیب در مال تسلیم شده یا عمل انجام شده

۱ ۲ ۳ ۲ ۷ نقض بر حسب تاخیر در زمان اجرای قرارداد

۱ ۲ ۳ ۲ ۷ ۱ نقض اجرای قرارداد در صورتی که زمان قید قرارداد باشد

۱ ۲ ۳ ۲ ۷ ۲ نقض اجرای قرارداد در صورتی که زمان شرط [جزء] قرارداد باشد

فصل دوم: عناوین ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی

۲ ۱ عناوین ضمانت اجراهای تخلف از تعهدات قراردادی در حقوق ایران و فقه امامیه

۲ ۱ ۱ ضمانت اجرای نقض تعهد در قوانین ۵۰ ۲ ۱ ۱ ۱ مواد

و

قانون تجارت ۵۰ ۲ ۱ ۱ ۲ قوانین مربوط به اجاره و روابط موجر و مستاجر ۵۰ ۲ ۱ ۱ ۳ مواد مربوط به تسلیم ثمن و مبیع ۵۰ ۲ ۱ ۱ ۴ مواد ۷۰۱ و

قانون مدنی

۲ ۱ ۱ ۵ مواد مربوط به تخلف از شرط

۲ ۱ ۲ ضمانت اجرای نقض تعهد در نگاه حقوقدانان

۲ ۱ ۳ ضمانت اجرای نقض تعهد در رویه قضایی

۲ ۱ ۴ موضع فقهای امامیه نسبت به نقض تعهدات

۲ ۲ عناوین ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی در حقوق انگلیس

۲ ۲ ۱ ضمانت اجراهای نقض تعهدات اصلی

۲ ۲ ۱ ۱ خسارت و الزام

۲ ۲ ۱ ۲ امتناع از اجرا

۲ ۲ ۱ ۳ خاتمه قرارداد

۲ ۲ ۱ ۴ تقلیل مبلغ

۲ ۲ ۱ ۵ الزام به انجام تعهد

۲ ۲ ۱ ۶ قرار منع (بازداشتن از نقض تعهد)

۲ ۲ ۱ ۷ دعوای اجرت المثل

۲ ۳ ضمانت اجراهای نقض شروط قراردادی

۲ ۳ ۱ ضمانت اجرای تخلف از شروط در حقوق ایران

۲ ۳ ۲ ضمانت اجرای تخلف از شروط در حقوق انگلیس

۲ ۴ ضمانت اجرای تخلف از تعهدات به وسیله و به نتیجه

۲ ۴ ۱ آثار تعهدات به وسیله و به نتیجه در نقض تعهدات قراردادی

۲ ۴ ۱ ۱ تاثیر تعهدات به وسیله و به نتیجه در بار اثبات دلیل

۲ ۴ ۱ ۲ تاثیر تعهدات به وسیله و به نتیجه در لزوم و جواز عقود

۲ ۴ ۲ مبنای تعهدات به وسیله و به نتیجه

۲ ۴ ۲ ۱ نظریه عوض و تعهد به نتیجه

۲ ۴ ۲ ۲ نظریه اعتماد متعارف و تعهد به وسیله

۲ ۵ آثار نقض تعهدات با موضوعیت عمل مادی و ضمانت اجرای آنها

۲ ۵ ۱ مصادیق و آثار تعهدات با موضوعیت عمل

۲ ۵ ۱ ۱ مصادیق تعهدات با موضوعیت عمل

۲ ۵ ۱ ۱ ۱ قرارداد اجاره اشخاص

۲ ۵ ۱ ۱ ۲ قرارداد کار

۲ ۵ ۱ ۱ ۳ سایر عقود مشابه

۲ ۵ ۱ ۲ وضعی یا تکلیفی بودن تعهدات قراردادی

۲ ۵ ۱ ۲ ۱ تفاوت احکام تکلیفی و وضعی

۲ ۵ ۱ ۲ ۲ تعهدات قراردادی به مثابه احکام وضعی

۲ ۵ ۱ ۳ تحلیل احکام عقود معاوضی در تعهدات با موضوعیت عمل

۲

۱ ۳ ۱ زمان تحقق تسلیم در تعهدات با موضوعیت عمل

۲ ۵ ۱ ۳ ۲ حق حبس در تعهدات با موضوعیت عمل

۲ ۵ ۱ ۳ ۳ اجرای معیوب تعهد

۲ ۵ ۱ ۳ ۳ ۱ کلی

۲ ۵ ۱ ۳ ۳ ۲ معین (شخصی)

۲ ۵ ۲ ضمانت اجرای تخلف از انجام تعهد با موضوعیت فعل

۲ ۵ ۲ ۱ ضمانت اجرای امتناع از انجام کار

۲ ۵ ۲ ۱ ۱ موضوع تعهد، عمل مادی باشد

۲ ۵ ۲ ۱ ۲ موضوع تعهد عمل حقوقی باشد

۲ ۵ ۲ ۲ ضمانت اجرای نقص در انجام کار

۲ ۵ ۲ ۳ حکم مواردی که نقص در مقابل بخشی از اجرت قرار می گیرد

۲ ۵ ۲ ۳ ۱ نقص در تعهدات تجزیه پذیر

۲ ۵ ۲ ۳ ۲ نقص در تعهدات تجزیه ناپذیر

۲ ۵ ۲ ۴ تسری احکام خیار عیب و ارش

۲ ۵ ۲ ۴ ۱ تعمیم ارش به تعهدات معاوضی

۲ ۵ ۲ ۴ ۲ تعمیم ارش به خسارات ناشی از انجام تعهد

۲ ۵ ۲ ۵ اجرای حق حبس در تعهدات ناشی از کار و تسلیم عمل

۲ ۵ ۲ ۶ اثر کیفیت تسلیم بر نقض تعهد

۲ ۵ ۲ ۶ ۱ انجام تعهد متضمن تسلیم عمل است

۲ ۵ ۲ ۶ ۲ انجام تعهد منوط به تسلیم عمل است

۲ ۵ ۲ ۷ کیفیت نقض تعهد در قراردادهای ناشی از کار

۲ ۵ ۲ ۷ ۱ نقض تعهد وقتی که زمان قید انجام تعهد باشد (وحدت مطلوب)

۲ ۵ ۲ ۷ ۲ نقض تعهد وقتی که زمان ظرف (شرط/ جزء) تعهد باشد (تعدد مطلوب)

فصل سوم: تحلیل ضمانت اجراهای تخلف از تعهدات قراردادی

۳ ۱ الزام به اجرای عین تعهد

۳ ۱ ۱ الزام به اجرای عین تعهد در حقوق انگلیس

۳ ۱ ۲ الزام به اجرای عین تعهد در حقوق ایران

۳ ۱ ۳ الزام به اجرای عین تعهد در فقه امامیه

۳ ۱ ۴ مبنای الزام به اجرای عین تعهد

۳ ۱ ۵ شرایط الزام به اجرای عین تعهد

۳ ۱ ۵ ۱ بقای قرارداد و فرا رسیدن زمان اجرای تعهد

۳ ۱ ۵ ۲ امکان اجرای قرارداد

۳ ۲ فسخ/ خاتمه قرارداد

۳ ۲ ۱ فسخ کلی

۳ ۲ ۲ فسخ جزیی

۳ ۲ ۳ قاعده بودن یا استثناء بودن فسخ

۳ ۲ ۳ ۱ نظریه کلی بودن حق فسخ (قاعده بودن حق فسخ)

۳ ۲ ۳ ۱ ۱ عرف و عادت

۳ ۲ ۳ ۱ ۲ قاعده لاضرر

۳ ۲ ۳ ۱ ۳ شروط ضمن عقد

۳ ۲ ۳ ۱ ۴ تعهدات متقابل

۳ ۲ ۳ ۲ نظریه استثناء بودن قاعده فسخ

۳ ۲ ۴ محدودیت ها و استثنایات اعمال فسخ

۳ ۲ ۴ ۱ اثبات و تاکید قرارداد

۳ ۲ ۴ ۲ اجرای بعض قرارداد (قبول اختیاری منافع)

۳ ۲ ۴ ۳ مرور زمان

۳ ۳ خسارت

۳ ۳ ۱ انواع ضرر قابل مطالبه به لحاظ موضوع ضرر

۳ ۳ ۱ ۱ از بین رفتن مال

۳ ۳ ۱ ۲ تفویت منفعت

۳ ۳ ۲ انواع خسارات قراردادی

۳ ۳ ۲ ۱ خسارت عدم انجام تعهد

۳ ۳ ۲ ۲ خسارت تاخیر در انجام تعهد

۳ ۳ ۲ ۳ خسارت تاخیر تادیه

۳ ۳ ۲ ۳ ۱ مشروعیت مطالبه خسارت تاخیر تادیه قراردادی

۳ ۳ ۲ ۳ ۲ محدودیتهای مطالبه خسارت تاخیر تادیه قراردادی

۳ ۳ ۳ انواع خسارات در حقوق انگلیس

۳ ۳ ۳ ۱ خسارت مستقیم

۳ ۳ ۳ ۲ خسارت غیرمستقیم

۳ ۳ ۳ ۳ خسارات اسمی

۳ ۳ ۳ ۴ خسارت عبرت آمیز (ضرر و زیان کیفری)

۳ ۳ ۳ ۵ خسارت مقطوع یا تصدیق شده

۳ ۳ ۳ ۶ خسارت معادل زیان

۳ ۳ ۳ ۷ خسارت غیرمقطوع (محاسبه نشده)

۳ ۳ ۳ ۸ خسارات ناشی از نقض پیش آگاهانه

۳ ۴ حق حبس

۳ ۴ ۱ انواع حق حبس

۳ ۴ ۱ ۱ حق حبس متقارن

۳ ۴ ۱ ۲ حق حبس تصرف

۳ ۴ ۱ ۳ حق حبس بحری

۳ ۴ ۲ قلمرو اجرای حق حبس

۳ ۵ تقلیل ثمن/ تعیین ارش

۳ ۶ تبدیل موضوع تعهد به پول یا جریمه (ماده

قانون اجرای احکام مدنی)

۳ ۷ جبران ضرر از راه دادن معادل

۳ ۸ وجه التزام

۳ ۸ ۱ تمایز وجه التزام با مفاهیم مشابه

۳ ۸ ۱ ۱ بیع اربون (عربون)

۳ ۸ ۱ ۲ خسارت مقطوع

۳ ۸ ۲ انواع وجه التزام

۳ ۸ ۲ ۱ وجه التزام عدم ایفای تعهد

۳ ۸ ۲ ۲ وجه التزام تاخیر در انجام تعهد

۳ ۹ تفاوت ضمانت اجراهای تعهدات قراردادی و شروط ضمن قرارداد

۳ ۹ ۱ الزام متعهد

۳ ۹ ۲ فسخ قرارداد

۳ ۹ ۳ اخذ خسارت

۳ ۹ ۴ حق حبس در شروط

۳ ۹ ۵ سایر ضمانت اجراها

فصل چهارم: چگونگی ترتیب و تخییر در ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی

۴ ۱ تخییر و ترتب در ضمانت اجراها

۴ ۱ ۱ تخییر در الزام و فسخ

۴ ۱ ۱ ۱ تقدم الزام به انجام تعهد بر فسخ و استثناءهای آن

۴ ۱ ۱ ۱ ۱ غیرمنصفانه بودن اجرای عین تعهد

۴ ۱ ۱ ۱ ۲ عسر و حرج متعهد در اجرای عین تعهد

۴ ۱ ۱ ۱ ۳ قراردادهای مستلزم نظارت بر اجرای عین تعهد

۴ ۱ ۱ ۱ ۴ قراردادهای ساخت و ساز

۴ ۱ ۱ ۱ ۵ اجرای متقابل

۴ ۱ ۱ ۱ ۶ قراردادهای خدمات شخصی و اجرای شخصی

۴ ۱ ۱ ۲ تقدم فسخ ابتدایی بر الزام به انجام تعهد

۴ ۱ ۱ ۲ ۱ طرح وتحلیل خیار امتناع و بررسی جایگاه آن در فقه و رویه قضایی

۴ ۱ ۱ ۲ ۲ مبنای خیار امتناع

۴ ۱ ۱ ۲ ۳ شرایط ایجاد خیار امتناع

۴ ۱ ۱ ۲ ۳ ۱ تصریح به عدم انجام تعهد

۴ ۱ ۱ ۲ ۳ ۲ امتناع، علیرغم امکان انجام

۴ ۱ ۱ ۲ ۳ ۳ امتناع قابل پیشبینی

۴ ۱ ۲ تخییر بین الزام و جبران خسارت

۴ ۱ ۲ ۱ در حقوق انگلیس

۴ ۱ ۲ ۱ ۱ قاعده تقلیل خسارت

۴ ۱ ۲ ۱ ۲ شرایط مطالبه خسارت

۴ ۱ ۲ ۲ در حقوق ایران

۴ ۱ ۳ قابلیت جمع ضمانت اجراها

۴ ۱ ۳ ۱ جمع الزام به اجرای تعهد و خسارت

۴ ۱ ۳ ۲ جمع حق فسخ و مطالبه خسارت

۴ ۱ ۳ ۲ ۱ مفهوم اصل جبران کامل خسارات

۴ ۱ ۳ ۲ ۲ فواید اصل جبران کامل خسارات

۴ ۱ ۳ ۲ ۳ امکان سنجی جمع فسخ با مطالبه خسارت

۴ ۲ تعدیل ضمانت اجراهای نقض تعهدات قراردادی

۴ ۲ ۱ طرق محدود کننده خسارت

۴ ۲ ۱ ۱ بعید بودن خسارت

۴ ۲ ۱ ۲ قاعده مقابله با خسارت

۴ ۲ ۱ ۳ قاعده استاپل

۴ ۲ ۲ تعدیل قاعده الزام به انجام تعهد

۴ ۲ ۲ ۱ اعطای حق فسخ به استناد قاعده لاضرر و نفی عسر و حرج

۴ ۲ ۲ ۲ تعدیل قاعده الزام در قراردادهای قابل تجزیه

۴ ۲ ۲ ۳ تعدیل قاعده الزام در قراردادهای غیرقابل تجزیه

۴ ۲ ۳ تعدیل به جهت مسامحه (نظارت) متعهدله

۴ ۲ ۴ تعدیل در قراردادهای ساخت و ساز

۴ ۲ ۵ تعدیل ضمانت اجراها در نقض جزیی تعهد

۴ ۲ ۶ تعدیل ضمانت اجراها در صورت اجرای اساسی قرارداد

۴ ۲ ۷ تعدیل ضمانت اجرا در نقض پیش آگاهانه

۴ ۲ ۸ تعدیل وجه التزام

۴ ۲ ۸ ۱ تعدیل وجه التزام در تعهدات نابرابر و شروط ناعادلانه

۴ ۲ ۸ ۲ تعدیل وجه التزام در تعهدات قابل تجزیه

۴ ۲ ۹ تعدیل حق حبس با توجه به اجرای جزیی یا ناقص تعهد

۴ ۲

قاعده انصاف

۴ ۲ ۱۰ ۱ انصاف در حقوق انگلیس

۴ ۲ ۱۰ ۲ انصاف در حقوق ایران

۴ ۲ ۱۰ ۲ ۱ انصاف در قواعد فقهی

۴ ۲ ۱۰ ۲ ۲ انصاف در قوانین

نتیجه گیری

منابع و مآخذ

الف) فارسی

ب) عربی

ج) انگلیسی

د) سامانه ها

کلیدواژه ها

• اصل لزوم
• خیار امتناع
• تعهد قراردادی
• ضمانت اجرا
• تعدیل ضمانت اجراء
• تعهدات ناشی از کار