مطالعه تطبیقی نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت در حقوق ایران و فرانسه و انگلیس

عنوان	مطالعه تطبیقی نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت در حقوق ایران و فرانسه و انگلیس
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	حسین قربانی
استاد راهنما	بیژن حاجی عزیزی
استاد مشاور	محمد مولودی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	دانشگاه بوعلی سینا

مطالعه تطبیقی نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت در حقوق ایران و فرانسه و انگلیس عنوان رساله ای است که توسط حسین قربانی، با راهنمایی بیژن حاجی عزیزی و با مشاوره محمد مولودی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه بوعلی سینا دفاع گردید.

چکیده

با پیشرفت های علمی و صنعتی قرون اخیر، اهمیت جبران خسارت در مسیولیت مدنی بیش از گذشته است و همگام با این تحولات علمی و تغییرات اجتماعی باید روش های جبران خسارت کارایی بیشتری داشته باشد. جبران خسارت به عنوان تعهد فاعل زیان، به عنوان مهم ترین هدف مسیولیت مدنی، حق زیان دیده به شمار می آید که تابع اصول متعددی چون اصل جبران کامل خسارت است. ایفای نقش فاعل زیان به عنوان رویکرد و روشی هدفمند در جبران خسارت بابیان احکام آن، در رساله ی حاضر موردمطالعه قرار می گیرد. اصل جبران کامل خسارت مهم ترین اصل در بحث جبران خسارت در نظام حقوقی ایران، فرانسه و انگلیس اصولا با روش جبران عینی قابل تحقق است. در نظام حقوقی ایران ترجیح به اجبار فاعل زیان به جبران عینی خسارت است، اما در نظام حقوقی فرانسه و انگلیس، ترجیح به جبران پولی خسارت است . بر مبنای تفاوت ترجیح در روش، نظام حقوقی فرانسه و انگلیس بعنوان دو نظام حقوقی مترقی جهت مطالعه ی تطبیقی گزینش شده است. با توجه به تحقق جبران کامل خسارت بر مبنای ایفای نقش فاعل زیان، ترجیح یکسانی در نظام های حقوقی مورد بحث ایجاد می شود و نوعی هماهنگی، انسجام و ار تباط منطقی و عقلایی میان آنها برقرار می گردد. زیرا جبران خسارت در این نظام های حقوقی، بر مبنای روش های معمول اجباری و بدون مشارکت فاعل زیان، در برخی موارد در تحقق جبران کامل خسارت، موفقیت چندانی نداشته اند. ایفای نقش فاعل زیان به این ترتیب است که فاعل زیان، به جای انتظار برای تحمیل و اجبار به روش جبران از طرف محکمه، پیش قدم شده و راهکار و کیفیت جبرانی خویش را در مصادیق و اقسام خسارت قابل جبران با روش عینی، به زیان دیده اعلام می کند و در صورت رضایت زیان دیده به آن و پذیرش روش و کیفیت جبران اعلامی، تحقق جبران به این روش و کیفیت مورد حکم یا اجرا قرار می گیرد. با توجه به اینکه طرفین نسبت به محاکم، اطلاعات بهتری بر خسارت وارده و میزان آن و کیفیت و روش جبران مطلوب در اختیار دارند، بر سایر طرق جبران خسارت برتری پیدا می کند. ایفای نقش فاعل زیان مبتنی بر مبانی و توجیهات اقتصادی همچون جبران کامل خسارت زیان دیده به عنوان مهم ترین هدف از مسیولیت مدنی در نظر طرفین و عرف، تحقق اهداف پیشگیرانه و کاهش هزینه های اقتصادی و اجتماعی ورود و جبران خسارت است. از سوی دیگر در انطباق کامل با مبانی و ارزش های اخلاقی عدالت، انصاف، حسن نیت و نفی عسر و حرج به لحاظ توجه به فاعل زیان و انعطاف در برابر او استوار است، لذا قاعده مند شدن آن ضروری است. این رویکرد با منطق خاص و فراهم کردن شرایط جبران بهتر مورد استقبال و تحلیل حقوقی و به نوعی تعدیلی و تغییری در قواعد جبران خسارت است، همان طور که اقتضای مسیولیت مدنی و قواعد جبران خسارت بر آن است. قواعد و احکام ایفای نقش فاعل زیان برخلاف ترتیبات پیش بینی شده ی معمول و مرسوم جبران خسارت در نظام حقوقی ایران و فرانسه و انگلیس، به طور صریح پیش بینی نشده است. در غالب موارد رضایت قطعی زیان دیده به کیفیت جبرانی مذکور، شرط صدور حکم یا اجرای حکم جبران خسارت بر مبنای آن است، زیرا جبران خسارت در درجه ی نخست برای حفظ حقوق زیان دیده است، مگر در مواردی که عدم رضایت زیان دیده سوءاستفاده از حق، تلقی گردد و لذا رضایت او شرط نیست. تحقق جبران کامل خسارت بر مبنای این رویکرد، به این صورت قابل توجیه است که با روش عینی و با رضایت زیان دیده، اعاده وضع به حالت پیشین محقق می گردد؛ که این خود مصداق جبران کامل خسارت است. زیرا شرط کارآمد بودن جبران عینی، همکاری محکوم علیه یا به تعبیر دیگر ایفای نقش فاعل زیان است که در مصادیق متعدد جبرانی عینی با قطع استمرار منبع ضرر، استرداد عین بدون عیب و نقص و اعاده وضع به حالت سابق، قابل تحقق است. این مصادیق جنبه ی حصری ندارد و فاعل زیان می تواند به ابتکار خویش روش یا کیفیتی را گزینش کند که با توجه به مطلوبیت آن موردپسند زیان دیده بوده یا تحقق جبران کامل خسارت را امکان پذیر سازد. نقش فاعل زیان در جبران کامل اقسام خسارت که بر اساس نوع، ماهیت، امکان وقوع، عنصر روانی و سایر زوایا تقسیم بندی شده و به طریق عینی قابلیت جبران دارند، قابل بحث است. در برخی از اقسام خسارت همچون خسارات عمدی یا خسارات تعهد شده توسط شرکت بیمه، امکان ایفای نقش فاعل زیان، فرض بعیدی به نظر می رسد و استفاده از سایر روش های جبران خسارت کارایی بیشتری دارد. رویکرد موردبحث معایبی دارد که مهم ترین آن عدم کفایت این رویکرد بدون استمداد از سایر طرق جبران خسارت است، اما با فراهم شدن بستر قانونی در استناد به آن و در رویه ی قضایی هر یک از ایرادات به نحو مقتضی قابل رفع است و با وصف این ایرادات از اهمیت اقتصادی و اخلاقی و مطلوب بودن آن جهت قاعده مند شدن آن نمی کاهد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

فصل اول: طرح پژوهش ۱– ۱ تعریف و بیان مسیله

۱– ۲ ضرورت و کاربرد انجام پژوهش

۱– ۳ اهداف پژوهش

۱– ۴ فرضیه های پژوهش

۱– ۵ روش تحقیق

فصل دوم: مفاهیم، اصول و روشهای جبران خسارت طرح بحث

۲– ۱ مفاهیم

۲– ۱– ۱ خسارت

۲– ۱– ۲ جبران خسارت

۲– ۱– ۳ اهداف جبران خسارت

۲– ۱– ۴ اقسام خسارت

۲– ۱– ۴–۱ خسارت مادی(مالی)

۲– ۱– ۴–۲ خسارت معنوی

۲– ۱– ۴–۳ خسارت بدنی

۲– ۱– ۵ فاعل زیان

۲– ۲ اصول حاکم بر جبران خسارت

۲– ۲– ۱ اصل عدم تجاوز جبران خسارت از زیان وارده

۲– ۲– ۲ اصل تناسب کیفیت و روش جبران با خسارت وارده

۲– ۲– ۳ اصل عدم ضرورت تناسب بین فعل زیان بار و خسارت وارده

۲– ۲– ۴ اصل قابلیت جمع شیوه های جبران خسارت

۲– ۲– ۵ اصل قابلیت تغییر شیوه های جبران خسارت

۲– ۲– ۶ اصل جبران کامل خسارت

۲– ۲– ۶–۱ اصل جبران کامل خسارت در فقه

۲– ۲– ۶–۲ اصل جبران کامل خسارت در حقوق ایران

۲– ۲– ۶–۳ اصل جبران کامل خسارت در حقوق فرانسه

۲– ۲– ۶–۴ اصل جبران کامل خسارت در حقوق انگلیس

۲– ۲– ۶–۵ عقلی و عرفی بودن اصل جبران کامل خسارت

۲– ۲– ۶–۶ موانع جبران کامل خسارت

۲– ۲– ۶–۷ ضابطه و ملاک تشخیص جبران کامل خسارت

۲– ۳ روشهای جبران خسارت ۵۰ ۲– ۳– ۱ جبران عینی ۵۰ ۲– ۳– ۱– ۱ در مسیولیت قراردادی

۲– ۳– ۱– ۲ در مسیولیت مدنی

۲– ۳– ۱– ۳ ترجیح جبران عینی

۲– ۳– ۲ جبران بدلی

۲– ۴ رویکرد ایفای نقش فاعل زیان در جبران خسارت

۲– ۴– ۱ جبران عینی طریق اصلی ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت

۲– ۴– ۲ شیوه های تعیین میزان خسارت

۲– ۴– ۳ زمان تعیین خسارت

۲– ۴–۴ مکان تعیین خسارت

۲– ۵ پیشینه بحث ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت

فصل سوم: مبانی ایفای نقش فاعل زیان در جبران خسارت طرح بحث

۳– ۱ مبانی قانونی ایفای نقش فاعل زیان

۳– ۱– ۱ مبانی مستنبط از قانون مدنی و قانون مسیولیت مدنی

۳– ۱– ۲ مبانی مستنبط از سایر قوانین

۳– ۲ مبانی اقتصادی ایفای نقش فاعل زیان در جبران خسارت

۳– ۲– ۱ تحلیل اقتصادی (کارآیی ) رویکرد ایفای نقش فاعل زیان در جبران خسارت

۳– ۲– ۲ مطلوبیت های اقتصادی رویکرد ایفای نقش فاعل زیان برمبنای تحقق جبران کامل خسارت

۳– ۲– ۲– ۱ جبران خسارت ناشی از تورم

۳– ۲– ۲– ۲ عدم ضرورت جبران پولی خسارت و رهایی از ضعف جبران پولی

۳– ۲– ۲–۳ کاهش مصادیق اعسار یا ورشکستگی

۳– ۲– ۲– ۴ عدم ضرورت اثبات و ارزیابی پولی خسارت

۳– ۲– ۳ مطلوبیت های اقتصادی رویکرد ایفای نقش فاعل زیان در اهداف پیشگیرانه

۳– ۲– ۳– ۱ احتیاط و پیشگیری در فاعل زیان و حتی زیان دیده، (سود متصور پنهان)

۳– ۲– ۳– ۲ رویکرد مبتنی بر عقلانیت موثر در بازدارندگی

۳– ۲– ۴ مطلوبیت های اقتصادی رویکرد ایفای نقش فاعل زیان بر اساس کاهش هزینه

۳– ۲– ۴– ۱ کاهش هزینه های قضایی دعاوی خسارت

۳– ۲– ۴– ۲ مانعیت در طرح دعاوی متعدد و داراشدن غیرعادلانه زیان دیده

۳– ۲– ۴– ۳ سهولت جبران خسارت زیاندیدگان متعدد

۳– ۳ مبانی اخلاقی ایفای نقش فاعل زیان در جبران خسارت

۳– ۳– ۱ رابطه اخلاق و حقوق

۳– ۳– ۲ پیوند مبانی اخلاقی با قواعد حقوقی جبران خسارت

۳– ۳– ۳ ارزش های اخلاقی مبنا در ایفای نقش فاعل زیان در جبران خسارت

۳– ۳–۳–۱ عدالت

۳– ۳–۳–۲ انصاف

۳– ۳–۳–۳ حسن نیت

۳– ۳–۳–۴ نفی عسر و حرج

فصل چهارم: قواعد ایفای نقش فاعل زیان در تحقق جبران کامل خسارت طرح بحث

۴– ۱ تشریفات و قواعد شکلی ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت

۴– ۱– ۱ اقدام و پیشنهاد اولیه فاعل زیان برای گزینش روش جبرانی

۴– ۱– ۲ انتخاب و اعلام روش و کیفیت جبران عینی توسط فاعل زیان

۴– ۱– ۳ زمان و مکان اعلام روش جبرانی گزینش شده به زیان دیده

۴– ۱– ۴ اعلام رضایت زیان دیده به کیفیت و روش پیشنهادی فاعل زیان

۴– ۱– ۵ اثر گزینش روش جبرانی بر تصمیم دادگاه

۴– ۲ طرق ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت

۴– ۲– ۱ شیوه های عینی ایفای نقش فاعل زیان در تحقق جبران کامل خسارت

۴– ۲– ۱– ۱ قطع استمرارمنبع ضرر

۴– ۲– ۱– ۲ اعاده وضع به حالت سابق

۴– ۲– ۱– ۳ استرداد عین بدون عیب و نقص

۴– ۳ کیفیت ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل اقسام خسارت

۴– ۳– ۱ خسارت عمدی و خسارت غیرعمدی

۴– ۳– ۲ خسارت حال و خسارت آینده

۴– ۳– ۳ خسارت قطعی و خسارت محتمل

۴– ۳– ۴ خسارت مستقیم و خسارت غیر مستقیم

۴– ۳– ۵ خسارت شخصی و خسارت جمعی

۴– ۳– ۶ خسارت مادی، معنوی و بدنی

۴– ۳– ۶– ۱ کیفیت ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت مادی

۴– ۳– ۶– ۲ کیفیت ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت معنوی

۴– ۳– ۶– ۲– ۱ غیر قابل جبران بودن برخی از مصادیق خسارات معنوی(علی رغم ایفای نقش فاعل زیان)

۴– ۳– ۶– ۳ کیفیت ایفای نقش فاعل زیان در جبران کامل خسارت بدنی

۴– ۴ معایب رویکرد ایفای نقش فاعل زیان

۴– ۴– ۱ اطاله دادرسی

۴– ۴– ۲ سوءاستفاده فاعل زیان بدون حسن نیت

۴– ۴–۳ مغایرت با اصل سرعت

۴– ۴– ۳ افزایش هزینه ها

۴– ۴– ۴ سوءاستفاده زیان دیده

۴– ۴– ۵ عدم کارایی در جبران برخی از مصادیق ورود خسارت

۴– ۴– ۶ عدم کفایت این رویکرد بدون استمداد از سایر طرق جبران یا خسارت تنبیهی

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات ۱ نتیجه گیری

۲ پیشنهادات

منابع و ماخذ ۱ منابع فارسی

۱–۱ کتاب ها

۱–۲ مقالات

۱–۳ پایان نامه ها

۲ منابع فقهی و عربی

۳ منابع انگلیسی

۴ منابع فرانسوی

۵ وب سایت

کلیدواژه ها

• فاعل زیان
• جبران عینی
• جبران کامل
• خسارت
• مبانی اقتصادی
• مبانی اخلاقی