بررسی مبانی و مستندات لزوم جبران ضرر عدم النفع در فقه و حقوق ایران

عنوان	بررسی مبانی و مستندات لزوم جبران ضرر عدم النفع در فقه و حقوق ایران
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	علی بزمی حاجی خواجه لو
مقطع	کارشناسی ارشد
سال دفاع	۱۳۹۴
دانشگاه	دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمی

بررسی مبانی و مستندات لزوم جبران ضرر عدم النفع در فقه و حقوق ایران عنوان پایان نامه ای است که توسط علی بزمی حاجی خواجه لو، با راهنمایی مظفر باشکوه در سال ۱۳۹۴ و در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمی دفاع گردید.

چکیده

اصل مسلم حقوقی جبران زیان به وسیله عامل آن که ضامن امنیت و عدالت اجتماعی است، مورد قبول تمام جوامع بشری است و دین مبین اسلام نیز که رعایت قسط و عدل را در برنامه همبستگی خود جای داده و به اجرای عدالت توجه ویژه نموده، آن را سرلوحه کار خود قرار داده و این اصل را نادیده نگرفته است. بنابراین با انطباق موازین قانونی بر فقه اسلامی، در مورد جبران تمامی انواع زیانهای ناشی از جرایم و تخلفات باید به چاره سازی پرداخت. همچنین عدم النفع یا منافع ممکن الحصولی که در اثر جرم مدعی خصوصی از آن محروم گردیده، ضرر تلقی و بنابراین قواعد کلی در خصوص جبران ضرر، آن را در برگرفته و این نوع ضرر هم چون ضررهای دیگر قابل جبران و مطالبه می باشد. و در همه این موارد نیز ملاحظه گردید که نه تنها جبران ضررهای مادی، خسارات زاید بر دیه، زیان های معنوی و عدم النفع مغایرت و مخالفتی با مقررات شرعی و قانونی ندارد، بلکه نصوص شرعی و قانونی با صراحت کامل جبران آنها را مشروع دانسته و حتی برخی از فقهاء معاصر نیز به جواز مطالبه این نوع زیانها فتوا داده و هر گونه تردیدی را از بین برده اند.

ساختار و فهرست پایان نامه

چکیده ۱

مقدمه ۲

الف) بیان مساله ۳

ب) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق ۳

ج) مرور بر ادبیات و سوابق مربوطه ۴

د) جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق ۴

ه) اهداف مشخص تحقیق (شامل اهداف آرمانی، کلی، اهداف ویژه و کاربردی) ۴

و) سوالات تحقیق: ۴

ز) فرضیه‏های تحقیق ۵

ح) نوع روش تحقیق ۵

ط) روش گردآوری اطلاعات ۵

ی) ساماندهی تحقیق ۵

فصل اول: کلیات تحقیق

۱– تاریخچه و تعاریف ۷

۱–۱– تاریخچه: ۷

۱–۱– ۱– تعریف ۹

۱–۱–۱–۱– معنای لغوی ضرر و زیان ۹

۱–۱–۱–۲– معنای فقهی ضرر و زیان: ۱۰

۱–۱–۱–۳– تعریف ضرر و زیان در قانون واز نظر حقوق دانان ۱۲

۱–۱–۱–۴– تفاوت ضرر و زیان با خسارت: ۱۲

الف) مفهوم ضرر و زیان ناشی از جرم: ۱۳

ب) خسارت ۱۵

ج)واژه خسارت از نظر فرهنگ نویسان عرب ۱۶

د): تعریف خسارت از دیدگاه فقها ۱۷

ه) تعریف خسارت از دیدگاه حقوق دانان ۲۰

و) خسارت در حقوق خارجی ۲۳

ز) اقسام خسارت ۲۴

۱– انواع خسارت از جهت ماهیت و از جهت منشا و دیدگاه برخی حقوقدانان ۲۴

۲–تقسیم خسارت را جهت منشا ۲۶

۳– منفعت اعاده، منفعت اعتماد، منفعت انتظار ۲۶

۱–۲– انواع عدم النفع ۲۷

۱–۲–۱– تفویت منفعت محقق ۲۷

۱–۲–۲– تفویت منفعت محتمل ۲۹

۱–۲–۳– از دست دادن فرصتها و موقعیتها ۳۰

الف: از دست دادن فرصت و بخت ۳۰

ب: ضرر ناشی از تضییع حق از بین رفتن موقعیتها ۳۱

فصل دوم: عدم النفع از دیدگاه فقه اسلامی و حقوق ایران

۲–۱– بررسی خسارت عدم النفع از دیدگاه فقه ۳۳

۲–۱–۱– عدم النفع در فقه امامیه ۳۴

۲–۱–۲– مسیولیت ناشی از خسارت عدم النفع ۳۷

۲–۱–۳– قایلین به عدم مسیولیت ناشی از خسارات عدم النفع ۳۸

۲–۱–۳–۱– صاحب جواهر ۳۹

۲–۱–۳–۲– میرزای قمی ۴۰

۲–۱–۳–۳– مرحوم نراقی ۴۰

۲–۱–۴– نقد و بررسی نظرات قایلین به عدم ضمان (مسیولیت) در خسارات ناشی از عدم النفع ۴۰

۲–۱–۴–۱– عدم النفع لیس بضرر ۴۰

الف: عدم تحقق غصب ۴۰

ب: عدم تحقق غصب در عدم النفع مانع ضمان نیست ۴۱

ج: عدم شمول قواعد اتلاف، تسبیب و لاضرر، مانع ضمان نیست ۴۲

د: بررسی دو قاعده الخراج بالضمان و کل مالا یضمن بصحیحه لایضمن بفاسده ۴۳

ه: قایلین به وجود مسیولیت ناشی از خسارت عدم النفع ۴۸

و:ضمان در منافع مستوفات ۴۸

ز:دلایل ضمان منافع مستوفات ۴۸

ح:دلایل عدم ضمان منافع مستوفات ۵۰

ط:منافع غیر مستوفات ۵۲

۲–۲– عدم النفع در فقه اهل سنت ۵۲

۲–۲–۱– دیدگاه فقه حنفی به عدم النفع ۵۲

'۲–۲–۲– دیدگاه فقه شافعی به عدم النفع ۵۴

۲–۲–۳– نظریه فقهای اهل سنت در باب عدم مسیولیت ناشی از خسارت عدم النفع ۵۴

۲–۲–۳–۱– فقهای مذهب حنفی ۵۴

۲–۲–۳–۲– فقهای مذهب شافعی ۵۶

۲–۲–۴– قایلین به وجود مسیولیت از اهل سنت ۵۶

۲–۲–۴–۱– استثنایات ضمان منافع در فقه حنفی ۵۶

۲–۲–۴–۲– دیدگاه شافعی ۵۷

۲–۳– ضمان در منافع مغصوبه ۵۷

۲–۳–۱– ضمان منافع مغصوبه در فقه شیعه و قانون مدنی ایران ۵۷

۲–۳–۱–۱– غصب و عناصر آن ۵۷

۲–۳–۱–۲– شبه عقد ۵۹

۲–۳–۱–۳– ضمان منافع ۵۹

۲–۳–۱–۴– تکلیف غاصب نسبت به منافع مال مغصوب و اجرت المثل ۶۱

الف) منافع گوناگون و متضاد ۶۲

ب) دیدگاه میرزا حسن موسوی بجنوردی ۶۲

ج) دیدگاه محمد حسن نجفی ۶۳

د) ضمان یا عدم ضمان غاصب نسبت به کم شدن قیمت ۶۴

۲–۳–۲– ضمان در منافع مغصوبه در فقه اهل سنت ۶۵

الف) بررسی دیدگاه مذهب حنفی ۶۵

ب) بررسی دیدگاه مذهب مالکیه ۶۶

ج) بررسی دیدگاه مذهب شافعی و حنبلی ۶۷

۲–۳–۳– بررسی خسارت عدم النفع از دیدگاه حقوق ۶۷

۲–۳–۳–۱ حکم عدم النفع در علم حقوق ۶۷

۲–۳–۳–۲– عنصر ممانعت در عدم النفع ۶۸

۲–۳–۳–۳– خسارت و مسیولیت مدنی ۶۹

۲–۳–۳–۴– مبنای نظری تحقق مسیولیت ۶۹

الف: نظریه تقصیر ۷۰

ب: نظریه ایجاد خطر ۷۰

۲–۳–۴– جبران عدم النفع مطابق قوانین ایران ۷۲

الف: رویه قضایی: ۷۵

ب: عدم النفع در حقوق کیفری ۷۵

۲–۳–۱– جبران مشروط در عدم النفع ۷۷

۲–۴–۱– شرایط ضرر قابل مطالبه ۷۷

الف) ضرر باید مسلم باشد ۷۷

ب) ضرر باید مستقیم باشد ۷۹

ج) ضرر باید جبران نشده باشد ۷۹

۲–۴–۲– طریقه جبران تفویت منفعت ۸۰

۲–۴–۳–بررسی مسیولیت ناشی از خسارت عدم النفع از دیدگاه برخی

حقوق دانان……………………………………………………………………………………………………… ۸۱

الف– نظرات برخی از حقوق دانان در عدم مسیولیت ناشی از خسارت عدم النفع ۸۱

ب– دلایل وجود مسیولیت ناشی از خسارت عدم النفع در حقوق معاصر ۸۳

ج– نظریه دکتر سید حسن امامی ۸۳

د– نظریه دکتر کاتوزیان ۸۴

۲–۴–۴– ضمان کار در قوانین جاری ۸۴

۲–۴–۴–۱– جبران خسارت در مصادیق عدم النفع ۸۵

۲–۴–۴–۲– خسارت ناشی از عدم انجام تعهد ۸۶

الف: کاوشی در قانون مدنی، خسارت ناشی از عدم انجام تعهد و یا تاخیر آن ۸۶

ب: کاوشی در قانون آیین دادرسی مدنی ۸۹

ج: متن رای دادگاه ۹۰

۲–۴–۴–۳– جبران خسارت ناشی از جرم، شبه جرم و بازداشت موقت ۹۱

الف: جبران خسارت عدم النفع ناشی از جرم و شبه جرم ۹۱

ب) مستند قانونی ۹۱

ج) حدود جبران خسارت در عدم النفع ناشی از جرم و شبه جرم ۹۱

۲–۴–۴–۴– حق متهم بی گناه به جبران خسارت ناشی از بازداشت موقت ۹۳

– بررسی موضوع در حقوق ایران ۹۳

فصل سوم: مبانی و مستندات لزوم جبران ضرر عدم النفع در فقه و مقررات قانونی

۳–۱– منافع ممکن الحصول یا عدم النفع ۹۴

۳–۱–۱– لزوم جبران ضرر عدم النفع (منافع ممکن الحصول) در موازین فقهی و حقوقی ۹۷

۳–۱–۱–۱– نظر فقهاء ۹۷

۳–۱–۱–۲– نظریه حقوقدانان ۱۰۰

۳–۱–۱–۲–۱ – نظریه مخالفین ۱۰۰

۳–۱–۱–۲–۲– نظریه موافقین ۱۰۱

۳–۱–۱–۲–۳– نقد و بررسی نظرات مخالفین ۱۰۲

۳–۲– مبانی و مستندات فقهی ۱۰۵

۳–۲–۱– قاعده لا ضرر ۱۰۵

۳–۲–۱–۱– ادله قاعده لاضرر ۱۰۵

۳–۲–۱–۲– محتوی قاعده لاضرر ۱۰۷

۳–۲–۱–۳– قاعده اتلاف ۱۰۹

۳–۲–۱–۴– قاعده تسبیب ۱۱۰

۳–۲–۲– سیره و بناء عقلاء ۱۱۱

۳–۲–۲–۱– مبانی قانونی ۱۱۳

۳–۲–۲–۲– قوانین قبل از سال ۱۳۱۸ ۱۱۳

الف– شق

از ماده واحده قانون متمم دیوان کیفر کارکنان دولت مصوب آبان ماه ۱۳۰۸ ۱۱۳

ب–ماده

قانون تسریع محاکمات مصوب تیر ۱۳۰۹ ۱۱۴

ج– ماده

قانون ثبت علایم و اختراعات مصوب تیر ماه ۱۳۱۰ ۱۱۴

۳–۲–۲–۳– قوانین بعد از سال ۱۳۱۸ ۱۱۴

الف) ماده ۷۲۸ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب

شهریور ۱۳۱۸ ۱۱۴

ب) ماده

قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۴/۱۲/۱۳۹۲ ۱۱۵

ج) بند

ماده

ق آ د ک ج با کمی تغییر نسبت به بند

ماده

ق آ د ک

مصوب ۱۳۱۸…………… ……………………………………………… ………………………………… ۱۱۵

د) مواد

و

قانون مسیولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹ و نیز اطلاق ماده یک قانون مزبور ۱۱۶

ه) ماده

قانون مجازات عمومی سابق ۱۱۶

۳–۲–۳– جبران خسارت ناشی از عدم النفع تاخیر تادیه ۱۱۶

۳–۲–۳– ۱– خسارت تاخیر تادیه تبعی ۱۱۶

۳–۲–۳– ۲– خسارت تاخیر تادیه در معاملات استقراضی ۱۱۸

الف) قوانین موضوعه ۱۱۸

ب) آراء دیوان کشور و خسارت تاخیر تادیه در معاملات استقراضی ۱۱۹

۳–۲–۳– ۳– خسارت تاخیر تادیه در معاملات با حق استرداد ۱۲۰

الف) مبدا خسارت تاخیر تادیه ۱۲۱

ب) خسارت از خسارت ۱۲۲

ج) نظرخواهی از فقهای شورای نگهبان پیرامون خسارت تاخیر تادیه ۱۲۳

د) بررسی و تحلیل نظرات شورای نگهبان ۱۲۵

۳–۲–۴– جبران عدم النفع ناشی از کاهش ارزش پول ۱۲۶

۳–۲–۴–۱– ماهیت پول و ارزش آن ۱۲۶

الف: ماهیت پول ۱۲۶

ب: حفظ ارزش پول ۱۲۷

ج: تورم (Inflation) و اثرات آن ۱۲۸

د) کاهش ارزش مالی و قدرت خرید بر اثر تورم و نقش آن در امر قرض ۱۲۹

۳–۲–۴–۲– استفتاء فقهاء ۱۳۰

الف: نظر حضرت آیت الله جعفر سبحانی ۱۳۰

ب: نظر حضرت آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی ۱۳۱

ج: نظر حضرت آیت الله مرعشی شوشتری ۱۳۲

۳–۳– جبران عدم النفع در حقوق سایر کشورها و حقوق بین الملل ۱۳۳

۳–۳– ۱– عدم النفع در حقوق فرانسه ۱۳۳

الف: جبران خسارت عدم النفع در حقوق فرانسه ۱۳۳

ب: خسارت حاصله از عدم انجام تعهد در حقوق فرانسه ۱۳۴

ج: شرایط مطالبه خسارت ناشی از عدم انجام تعهد و یا تاخیر آن ۱۳۴

۳–۳– ۲– عدم النفع در حقوق انگلیس ۱۳۵

الف: خسارت ناشی از عدم انجام تعهد در حقوق انگلیس ۱۳۶

۳–۳–۳– ۳– عدم النفع در حقوق آلمان ۱۳۷

الف: جبران خسارت عدم النفع در حقوق آلمان ۱۳۶

ب: خسارت ناشی از عدم انجام تعهد در حقوق آلمان ۱۳۷

۳–۳–۳– ۴– عدم النفع در قراردادهای فروش از دیدگاه قواعد متحد الشکل تجاری آمریکا ۱۳۸

الف: امتیاز برای فروشندگان آمریکایی (وضع ماده ۷۰۶– ۲): (u c c) ۱۳۸

ب: شرح ماده ۷۰۸–

متضمن عدم النفع است ۱۳۹

۳–۳– ۴– جبران عدم النفع در حقوق بین الملل ۱۴۰

الف: اصل حاکم در حقوق بین المللی در مورد خسارات ۱۴۰

ب: رویه و دکترین بین المللی در مورد عدم النفع ۱۴۱

ج: رد دعوی عدم النفع ۱۴۱

د: شرایط عدم النفع قابل جبران در حقوق بین الملل ۱۴۲

نتیجه ۱۴۴

پیشنهادات تحقیق ۱۴۸

منابع و مآخذ ۱۴۹

الف) منابع فارسی ۱۴۹

ب) منابع عربی ۱۵۳

ج) مقالات ۱۵۵

د) پایان نامه ۱۵۵

ه– ) مجموعه قوانین ۱۵۶

و) منابع انگلیسی ۱۵۷

چکیده انگلیسی………………… ………… … …………………………………………… …………………۱۵۸

کلیدواژه ها

• ضرر
• عدم النفع
• فقه
• جبران خسارت
• عدم النفع
• قاعده لاضرر
• نظام حقوقی
• ایران