ارزیابی تفسیرهای قضایی از قوانین کیفری در پرتو عدالت اجتماعی

عنوان	ارزیابی تفسیرهای قضایی از قوانین کیفری در پرتو عدالت اجتماعی
رشته	حقوق کیفری و جرم شناسی
دانشجو	هانیه هژبرالساداتی
استاد راهنما	محمدجعفر حبیب زاده
استاد مشاور	حسین راغفر، جلیل امیدی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۴
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

ارزیابی تفسیرهای قضایی از قوانین کیفری در پرتو عدالت اجتماعی عنوان رساله ای است که توسط هانیه هژبرالساداتی، با راهنمایی محمدجعفر حبیب زاده و با مشاوره حسین راغفر و جلیل امیدی در سال ۱۳۹۴ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

چکیده

تغییرات اقتصادی، سیاسی و اجتماعیِ دهه های ۱۹۸۰ میلادی به این سو، موجب شد تا سیاست گذاری های جنایی در تاکید بر تدابیر کیفری و فاصله گیری از رویکردهای علمی در کنترل جرم دچار افراط گرایی هایی شوند و علاوه بر کنارگذاشتن سیاست های رفاهی از اهداف عدالت کیفری نیز فاصله بگیرند. برای کارآمدشدن سیاست گذاری های اجتماعی در دسترسی افراد به عدالت اجتماعی و عدالت کیفری، برقراری پیوند میان این دو مفهوم ضروری است. یکی از بخش های اصلی نظام عدالت کیفری، دادگاه و یکی از مراحل تعیین کننده ی فرایند کیفری، مرحله ی رسیدگی به جرم در دادگاه است. رسیدگی به جرم و صدور حکم توسط قاضی انجام می شود و قاضی برای این کار به قانون مراجعه و آن را فهم و تفسیر می کند. واکاوی جایگاه عدالت اجتماعی در حوزه ی تفسیر قضایی یعنی تفسیر قانون کیفری در عمل، به خصوص در شرایط اجتماعی و اقتصادی ایران امروز که فشارها و تحریم های بین المللی، نرخ بالای جوانان بی کار، افت شدید ارزش پول رایج کشور، نرخ بالای تورم، کمبود بسیاری از کالاهای اساسی، افزایش ناگهانی هزینه های درمان و به خصوص افزایش موارد فسادهای هنگفت، موجب ایجاد وضعیتی خاص و حاد برای مردم به خصوص افراد محروم و حاشیه نشین گردیده، با توجه به تاکیدی که در قانون اساسی و آموزه های دینی بر توجه به طبقه ی مستضعف و محروم و لزوم حمایت جامعه از آن ها شده، هدف این پژوهش است. نوع روش تحقیق توصیفی–تحلیلی و اکتشافی است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که ویژگی های جامعه، قانون و قاضی در سه سطح کلان، میانه و خرد، همگی بر نقش آفرینی عدالت اجتماعی در فهم قانون و انجام تفسیر قضایی تاثیرگذارند. متن و بافت قانون متاثر از عوامل حقوقی، سیاسی و اقتصادی است. چگونگی اجرای قانون نیز در سیطره این عوامل قرار دارد. عوامل پیش گفته به انضمام ویژگی های شخص قاضی، ویژگی ها و فرهنگ سازمانی که در آن کار می کند و قانون و اختیاراتی که برای فهم و اجرا در اختیار دارد، نتیجه ی نهایی را تعیین می کند. پیش فرض های ذهنی حقوقی و فراحقوقی قاضی می تواند بر تفاوت فهم قانون، شناسایی هدف قانون، معنای واژگان و حتی میزان سرزنش پذیری مرتکب جرم اثرگذار باشد. پیش فرض ذهنی مبتنی بر عدالت اجتماعی و هم چنین تلقی عدالت اجتماعی به مثابه ی هدف قانون کیفری می تواند در روزآمد کردن و تطبیق قوانین با عدالت و واقعیات اجتماعی نقش به سزایی داشته باشد. مهم ترین پیامدهای تفسیرِ قضاییِ عدالتِ اجتماعی–بنیان عبارت اند از: افزایش نظارت قاضی بر تعدیل قدرت طبقه ی حاکم و ذی نفوذ، تعدیل مداخلات کیفری و نتایج طردکننده ی ناشی از آن، سمت وسو بخشیدن به رویه ی قضایی ، جلوگیری از استبداد قضایی و سلیقه محوری در صدور حکم،افزایش اعتماد مردم به نظام قضایی، افزایش مشروعیت سیاسی و همزمان با آن جلوگیری از به حاشیه رانده شدن طبقات محروم، ایجاد دسترسی برابر به عدالت قضایی و جلوگیری از به حاشیه رانده شدن طبقات محروم، افزایش پذیرش اجتماعی قانون و به تبع آن افزایش اثرپذیری ضمانت اجراهای کیفری.

ساختار و فهرست رساله

عنوان صفحه

فصل اول: طرح تحقیق، چهارچوب مفهومی و بنیان های نظری

۱–۱ طرح تحقیق –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱

۱–۱–۱ بیان مسیله ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱

۲–۱–۱ اهمیت تحقیق –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۷

۳–۱–۱ سوالات تحقیق –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۸

۴–۱–۱ فرضیه های تحقیق ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۸

۵–۱–۱ پیشینه ی تحقیق –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۹

۶–۱–۱ اهداف تحقیق –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۷

۷–۱–۱ روش تحقیق ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۷

۸–۱–۱ محدودیت ها و مشکلات تحقیق ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۳۲

۹–۱–۱ سازمان تحقیق ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۳۴

۲–۱ چهارچوب مفهومی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۳۷

۱–۲–۱ عدالت اجتماعی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۳۷

۱–۱–۲–۱ نظریه های عدالت اجتماعی––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۴۱

۲–۱–۲–۱ ابعاد عدالت اجتماعی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۵۱

۲–۲–۱ عدالت کیفری –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۵۷

۱–۲–۲–۱ اهداف عدالت کیفری––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– – ۶۰

۲–۲–۲–۱ نهادهای عدالت کیفری–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۶۳

۳–۲–۱ تفسیر قضایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۶۵

۳–۱ بنیان های نظری –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۶۸

۱–۳–۱ ضرورت ورود مفهوم عدالت اجتماعی به تفسیر قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۶۹

۱–۱–۳–۱ محدودیت های قانونگذاری در همگامی با تغییرات سریع اجتماعی ––––––––––––––––––––––––––––––– ۷۲

۱–۱–۱–۳–۱ تغییر الگوهای هنجاری و سبک زندگی تحت تاثیر توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات –––––– ۷۳

۲–۱–۱–۳–۱ نوسانات مداوم وضعیت اقتصادی جامعه –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۷۸

۲–۱–۳–۱ وظیفه ی نظارتی – حمایتی قاضی در تفسیر قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۹۲

۲–۳–۱ نظریهی پیوند عدالت اجتماعی و عدالت کیفری –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۹۶

۱–۲–۳–۱ اصول پیوند عدالت اجتماعی و عدالت کیفری ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۱۱

۱–۱–۲–۳–۱ اصل به رسمیت شناختن همه ی شهروندان و احترام گذاشتن به آنان –––––––––––––––––––– ۱۱۱

۲–۱–۲–۳–۱ اصل بازتوزیع فرصت ها، منابع و امکانات جامعه ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۱۳

ب

۳–۱–۲–۳–۱ اصل توازن مسیولیت شهروندان –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۱۴

۴–۱–۲–۳–۱ اصل پایداری سیاست های اجتماعی و جنایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۱۶

۵–۱–۲–۳–۱ اصل کل نگری در سیاست گذاری ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۱۷

۲–۲–۳–۱ پیوندهای حقوقی عدالت اجتماعی به عدالت کیفری ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۱۹

۱–۲–۲–۳–۱ پیوندهای تقنینی–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۲۲

۱–۱–۲–۲–۳–۱ توجیه رفتار مجرمانه ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۲۳

۲–۱–۲–۲–۳–۱ رفع یا تخفیف مسیولیت کیفری––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۲۹

۳–۱–۲–۲–۳–۱ معاذیر قانونی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۳۵

۲–۲–۲–۳–۱ پیوندهای قضایی–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۳۷

۱–۲–۲–۲–۳–۱ معافیت –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۳۸

۲–۲–۲–۲–۳–۱ تعویق ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۴۰

۳–۲–۲–۲–۳–۱ تعلیق –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۴۲

۴–۲–۲–۲–۳–۱ تخفیف –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۴۷

۵–۲–۲–۲–۳–۱ جایگزین های حبس –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۴۸

۳–۳–۱ تفسیر قضایی مبتنی بر عدالت اجتماعی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۵۱

۱–۳–۳–۱ گروه های هدف در تفسیر قضایی مبتنی بر عدالت اجتماعی –––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۵۳

۲–۳–۳–۱ ارکان تفسیر قضایی مبتنی بر عدالت اجتماعی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۵۶

فصل دوم: ورود عدالت اجتماعی به تفسیر قضایی از قوانین کیفری

۱–۲ عوامل اثرگذار بر نقش آفرینی عدالت اجتماعی در تفسیر قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۶۱

۱–۱–۲ عوامل تاثیرگذار در سطح کلان –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۶۱

۱–۱–۱–۲ عوامل مرتبط با نوع نظام سیاسی–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۶۲

۱–۱–۱–۱–۲ رویکرد قوانین عالی نسبت به پذیرش اصول پیوند عدالت اجتماعی و تفسیر قضایی ––––––– ۱۶۴

۲–۱–۱–۱–۲ الگوهای سیاست جنایی تقنینی در چگونگی پاسخ به ارتکاب جرم ––––––––––––––––––––––– ۱۷۱

۳–۱–۱–۱–۲ استقلال سلبی و ایجابی نهادهای قضایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۸۲

۲–۱–۱–۲ عوامل مرتبط با نوع نظام اقتصادی––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱۸۷

۱–۲–۱–۱–۲ تاثیر پشتوانه ی نظری تصمیم گیری های اقتصادی بر آزادی عمل قضات و تعیین کیفر –––– ۱۸۹

۲–۲–۱–۱–۲ میزان تخصیص بودجه به برنامه های کنترل جرم و نهادهای قضایی –––––––––––––––––––––– ۱۹۷

۳–۲–۱–۱–۲ تاثیر نوع نهادهای اقتصادی بر حمایت از بازتوزیع قدرت–ثروت در جامعه –––––––––––––– ۲۰۰

۳–۱–۱–۲ عوامل مرتبط با نوع نظام حقوقی–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– – ۲۰۲

۱–۳–۱–۱–۲ هدف و مبنای قاعده های حقوقی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۰۳

۲–۳–۱–۱–۲ منابع حقوق کیفری ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۱۱

۳–۳–۱–۱–۲ آیین دادرسی کیفری ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۱۶

۲–۱–۲ عوامل تاثیرگذار در سطح میانی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۲۱

ج

۱–۲–۱–۲ عوامل سازمانی––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– – ۲۲۱

۱–۱–۲–۱–۲ مدیریت گرایی در نظام قضایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۲۲

۲–۱–۲–۱–۲ فرهنگ سازمانی نظام قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۲۷

۲–۲–۱–۲ عوامل فراسازمانی–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۳۲

۱–۲–۲–۱–۲ نفوذ صاحبان قدرت–ثروت بر سیاست جنایی قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۳۲

۲–۲–۲–۱–۲ تاثیر گفتمان مقام های عالی رتبه و افراد مرجع بر عملکرد قضات ––––––––––––––––––––––––– ۲۳۶

۳–۱–۲ عوامل تاثیرگذار در سطح خرد –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۴۰

۱–۳–۱–۲ عوامل درون فردی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۴۳

۲–۳–۱–۲ عوامل برون فردی–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۴۶

۲–۲ چگونگی اثرگذاری عدالت اجتماعی بر تفسیر قضایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۵۱

۱–۲–۲ نقش آفرینی عدالت اجتماعی در تفسیر قضایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۵۱

۱–۱–۲–۲ عدالت اجتماعی به مثابه ی پیش فرض ذهنی قاضی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۵۵

۲–۱–۲–۲ عدالت اجتماعی به مثابه ی هدف تفسیر قانون کیفری –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۶۷

۲–۲–۲ پیامدهای اثرگذاری عدالت اجتماعی در تفسیر قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۷۳

۱–۲–۲–۲ در سطح حاکمیت ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۷۵

۱–۱–۲–۲–۲ افزایش نقش نظارتی قاضی در تعدیل قدرت طبقه ی حاکم و ذی نفوذ از راه تفسیر قانون –– ۲۷۵

۲–۱–۲–۲–۲ جلوگیری از استبداد قضایی و سلیقه محوری در صدور حکم –––––––––––––––––––––––––––– ۲۷۸

۲–۲–۲–۲ در سطح جامعه ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۸۰

۱–۲–۲–۲–۲ افزایش اعتماد مردم به نظام قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۸۰

۲–۲–۲–۲–۲ افزایش امنیت اجتماعی – قضایی –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۸۲

۳–۲–۲–۲ در سطح فردی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۸۶

۱–۳–۲–۲–۲ ایجاد فرصت دسترسی برابر به عدالت قضایی ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۸۶

۲–۳–۲–۲–۲ افزایش پذیرش اجتماعی قانون –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۸۸

نتایج تحقیق––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲۹۱

پیشنهادها––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۳۰۶

منابع و مآخذ–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۳۱۱

ENGLISH ABSTRACT ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––۳۳۳

د

فهرست جداول، تصاویر و نمودارها

عنوان صفحه

۲۲ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱– جدول شماره ی ۱

۵۶ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱– جدول شماره ی ۲

۹۰ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۱– جدول شماره ی ۳

۲۹ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––۱– تصویر شماره ی ۱

۲۹ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––۱– تصویر شماره ی ۲

۳۰ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––۱– تصویر شماره ی ۳

۹۴ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––۱– نمودار شماره ی ۱

۱۱۲ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––۲– نمودار شماره ی ۱

۲۵۳ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ۲– نمودار شماره ی

کلیدواژه ها

• تفسیر قضایی
• عدالت اجتماعی
• طرد اجتماعی
• ادغام اجتماعی
• عوامل سازمانی
• مسیولیت کیفری
• حقوق جزا
• رفتار مجرمانه
• عدالت اجتماعی
• رویه قضایی