بازنگری رکن روانی جرایم عمدی در فقه اسلامی و حقوق موضوعه

عنوان	بازنگری رکن روانی جرایم عمدی در فقه اسلامی و حقوق موضوعه
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	مرتضی فتحی
استاد راهنما	عادل ساریخانی
استاد مشاور	جلال الدین قیاسی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۵
دانشگاه	دانشگاه قم

بازنگری رکن روانی جرایم عمدی در فقه اسلامی و حقوق موضوعه عنوان رساله ای است که توسط مرتضی فتحی، با راهنمایی عادل ساریخانی و با مشاوره جلال الدین قیاسی در سال ۱۳۹۵ و در مقطع دکتری دانشگاه قم دفاع گردید.

چکیده

هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل مبتنی بر سوءنیت که قانون گذار آن را با قید کیفر منع نموده است جرایم عمدی نامیده می شود. رکن مادی و روانی از ساختار بنیادین جرایم عمدی محسوب می شود. مطالعات فلسفی و روان شناسانه حاکی از ذومراتبی رکن روانی جرایم عمدی است. مراتب رکن روانی جرایم عمدی یکی از این مفاهیم اعتباری است که نگارنده درصدد بررسی مراتب و آثار ناشی از آن در نظام های حقوق کیفری فقه اسلامی و موضوعه می باشد. روش تحقیق تحلیل محتوای متون و مراجعه به کتب، مقالات و غیره است. ضمن تبیین مفهوم رکن روانی جرایم عمدی و مراتب آن، ضرورت یا عدم ضرورت تجدیدنظر و تحول در مراتب، نوع و میزان مجازات تعیین شده در قبال جرایم ناشی از مراتب مختلف رکن روانی درحقوق کیفری ایران شده است. به هنگامی که متهم نتیجه مجرمانه را آشکارا خواستار است یا عالم برآن می باشد و در عین حال در رسیدن به آن تمام مساعی خود را به کار می بندد، هیچ شک و تردیدی در عمدی بودن این گونه رفتارها وجود ندارد. اگرچه دومی نسبت به اولی در مرتبه ی ضعیف تر قرار دارد متعاقبا مواردی وجود دارد که مرتکب نتیجه ی مجرمانه را پیش بینی ننموده ولی ناشی از خطای کیفری رفتاری زیان بار و سرزنش آمیزی را انجام می دهد، در این حالت بر غیر عمدی بودن رفتار وی شکی نخواهد بود. مبنای تفکیک جرایم عمدی از غیر عمدی، یقین و احتمال است. در جرایم عمدی علم و یقین بر حصول نتیجه مجرمانه است و در جرایم غیر عمد، احتمال بر تحصیل آن است ماهیت احتمال ایجاب می نماید که دارای مراتب و درجاتی باشد که به احتمال با درجه ی بالا تقصیر فاحش یا همان بی پروایی در نظام کیفری انگلستان و در حقوق کیفری ایران عمد احتمالی یا سوء نیت احتمالی تعبیر می شود و ضرورت های اجتماعی عصر معاصر و خطرات غیر قابل اغماض آن ایجاب می نماید که ملحق به جرایم عمدی گردد و در مراتب رکن روانی جرایم عمدی از ضعیف ترین جایگاه برخوردار است. در فقه اسلامی تقصیر فاحش بدون ذکر عنوان در جرایم مستوجب حدود در باب علم اجمالی ودرجنایات تحت نام ضابطه ی رفتار نوعا کشنده مورد توجه فقهاء قرار گرفته است. در تمام نظام های کیفری دنیا وفقه اسلامی به شدت و ضعف ارتباط ذهنی بین فاعل و جرم ارتکابی علیرغم تمام اختلاف نظرها درمفهوم و مصداق التفات داشته و از این رو عدالت اقتضاء دارد که برای هر درجه مجازات متناسب آن تعیین شود. نگارنده در متن تحقیق به این موضوع پرداخته است.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه۱الف: بیان مساله۱ب: سوالات تحقیق۷۱– سوال اصلی۷۲– سوالات فرعی۷پ: سابقه و پیشینه تحقیق۸ت: ضرورت انجام تحقیق۹ث: فرضیه ها۹ج: اهداف۱۰چ: قلمرو تحقیق۱۰ح: روش تحقیق۱۱خ: ساختار تحقیق۱۱بخش اول: کلیاتفصل نخست: مفهوم شناسی۱۳مبحث اول: مفهوم رکن روانی جرایم۱۴گفتار اول: مفهوم رکن روانی جرایم غیرعمدی۱۴الف: مفهوم تقصیر۱۴ب: مصادیق تقصیر۱۶گفتار دوم: مفهوم رکن روانی جرایم عمدی۱۷الف: مفهوم مضیق رکن روانی جرایم عمدی۱۷ب: مفهوم موسع رکن روانی جرایم عمدی۱۹مبحث دوم: مراتبی بودن رکن روانی جرایم عمدی۲۲گفتار اول: مفهوم مراتبی بودن۲۳گفتار دوم: مفهوم مراتبی بودن رکن روانی جرایم عمدی۲۸گفتار سوم: مراتب رکن روانی جرایم عمدی۳۴الف: قصد مستقیم۳۵ب: قصد غیر مستقیم۳۷پ: تقصیر فاحش۳۹فصل دوم: اصول تاثیرگذار بر مراتب رکن روانی جرایم عمدی۴۱مبحث نخست: اصل مطابقت رکن روانی با رکن مادی جرم۴۱گفتار اول: مطابقت رکن روانی با رکن مادی در نوع قصد و نتیجه۴۲گفتار دوم: مطابقت رکن روانی با رکن مادی در آماج جرم۴۳الف: اشتباه ذهنی۴۴۱– اشتباه ذهنی در جرایم مطلق۴۵۲– اشتباه ذهنی در جرایم مقید۴۷ب: اشتباه عملی۵۲۱– اشتباه عملی ناشی از رفتار واحد۵۳۲– اشتباه عملی ناشی از رفتار متعدد۶۲گفتار سوم: مطابقت رکن روانی با رکن مادی از منظر شرایط و اوضاع و احوال لازم۶۶الف– قصد شرایط شدید در تقابل با وجود شرایط خفیف۶۷ب– قصد ارتکاب جرم، در تقابل با وجود موانع مسیولیت کیفری۶۸پ– قصد شرایط خفیف در تقابل با وجود شرایط شدید۷۲مبحث دوم: تقارن زمانی رکن روانی با رکن مادی جرم۸۰گفتار اول: اصل تقارن زمانی۸۰گفتار دوم:حالت های عدم تقارن۸۱الف: حالت تقدم رکن روانی بر رکن مادی۸۱ب: حالت تاخر رکن روانی بر رکن مادی۸۹فصل سوم: مراتبی بودن رکن روانی از منظر فقه اسلامی و حقوق موضوعه۹۲مبحث نخست: مراتبی بودن رکن روانی از منظر فقهی۹۳گفتار اول: کتاب۹۴گفتار دوم: سنت۹۷مبحث دوم: مراتبی بودن رکن روانی از منظر حقوق عرفی۹۹فصل چهارم: جایگاه مراتب رکن روانی در تشریع، رویه قضایی و دکترین۱۱۰مبحث اول: مراتب رکن روانی از منظر تشریع۱۱۱مبحث دوم: مراتب رکن روانی از منظر قضا۱۱۴مبحث سوم: مراتب رکن روانی از منظر دکترین۱۱۹بخش دوم: مراتب رکن روانی جرایم عمدیفصل اول: قصد مستقیم۱۲۳مبحث نخست: مولفه های قصد مستقیم۱۲۴گفتار اول: علم و آگاهی۱۲۴الف: مفهوم علم و آگاهی۱۲۴ب: انواع علم۱۳۰پ: مراحل تشکیل علم۱۳۳۱– وهم۱۳۳۲– شک۱۳۵۳– ظن۱۳۸ت: متعلق علم جزایی۱۴۰۱– علم به رکن قانونی۱۴۰۱–۱– تبیین ماهیت حکم۱۴۲۱–۲– تحلیل اشتراط علم در مصادیق حکم۱۴۴۱–۲–۱– علم به احکام در جرایم طبیعی۱۴۵۱–۲–۲– علم به احکام در جرایم قراردادی۱۵۰۲– علم به رکن مادی۱۵۳۲–۲– ۱– علم به رفتار۱۵۴۲–۲–۲– علم به موضوع جرم به معنی خاص۱۵۷۲–۲–۳– علم به وقوع نتیجه۱۵۹۲–۲–۴– علم به رابطه سببیت۱۶۲گفتار دوم: اراده۱۶۳الف: مفهوم اراده۱۶۳ب: مراحل تشکیل اراده۱۶۷۱– هاجس۱۶۷۲– خاطر۱۶۷۳– حدیث نفس۱۶۸۴– هم۱۶۸۵– عزم۱۶۹پ: متعلقات اراده۱۷۰۱– اراده ناظر به رفتار۱۷۰۲– اراده ناظر به نتیجه۱۷۲گفتار سوم: انگیزه۱۷۶الف: مفهوم انگیزه و مقایسه با قصد۱۷۶ب: درجات اثرگذاری انگیزه در جرایم۱۸۰۱– اثر گذاری در جرایم عمدی۱۸۰۱–۲– سبب اباحه رفتار مجرمانه۱۸۲۱–۳– تغییر ماهیت جرم۱۸۳۱–۴– تخفیف یا تشدید مجازات۱۸۴۲– اثرگذاری در جرایم غیر عمد۱۸۶مبحث دوم: مراتب قصد مستقیم۱۸۸گفتار اول: قصد مستقیم با سبق تصمیم و اتفاقی۱۸۸الف: سوءنیت مستقیم باسبق تصمیم۱۸۹ب: سوء نیت اتفاقی۱۸۹گفتار دوم: قصد مستقیم ساده و مشروط۱۹۱گفتار سوم: قصد مستقیم معین و غیر معین۱۹۳الف: قصد مستقیم معین۱۹۴گفتار چهارم : قصد صریح جزمی و قصد محتمل الحصول۱۹۶الف: قصد صریح جزمی۱۹۷ب: قصد محتمل الحصول۱۹۸گفتار پنجم: قصد مشخص و متجاوز از قصد۲۰۰الف: سوء نیت مشخص۲۰۰ب: سوء نیت متجاوز از قصد۲۰۰گفتار ششم: جرایم توام با تقصیر و جرایم بدون تقصیر۲۰۱الف: جرایم توام با تقصیر۲۰۲گفتار هفتم: سوءنیت ثابت و سوءنیت انتقالی۲۰۶الف: سوء نیت ثابت۲۰۶ب: سوء نیت انتقالی۲۰۷فصل دوم: قصد غیر مستقیم و تقصیر فاحش۲۰۹مبحث نخست: قصد غیر مستقیم۲۱۰گفتار اول: وجوه مشترک مراتب قصد غیر مستقیم۲۱۰الف: عمد در رفتار۲۱۰ب: علم به موضوع۲۱۳پ: عدم قصد نتیجه ولی آگاهی بر آن۲۱۴گفتار دوم: مراتب قصد غیر مستقیم۲۱۵الف: قصد غیر مستقیم توام با رفتار های مجاز۲۱۶۱– شغل متعارف۲۱۷۲– شغل غیر متعارف۲۱۸ب: قصد غیر مستقیم بسیط و مرکب۲۲۰۱– قصد غیر مستقیم بسیط۲۲۰۲– قصد غیر مستقیم مرکب۲۲۰مبحث دوم: تقصیر فاحش۲۲۱گفتار اول: بررسی ارکان مشترک مراتب تقصیر فاحش۲۲۲الف: پیش بینی نتیجه۲۲۲ب: رابطه علیت بین تقصیر فاحش و نتیجه۲۲۵گفتار دوم: مراتب تقصیر فاحش۲۲۸الف: مراتب مبتنی بر فعل و انفعالات ذهنی۲۲۹۱– قصور به عنوان احتمال صفر۲۳۰۲– تقصیر به عنوان احتمال ضعیف۲۳۱۳– تقصیر فاحش به عنوان یک احتمال قوی۲۳۲ب: مراتب مبتنی بر رکن مادی۲۳۴۱– رفتار زیان بار مطلق۲۳۵۲– رفتار زیان بار نسبی۲۳۶۲–۱– متناسب با سیبل جرم۲۳۶۲–۲– متناسب با شرایط زمانی و مکانی۲۳۷گفتار سوم: قلمرو تقصیر فاحش در نظام های حقوق کیفری۲۳۸الف: فقه اسلامی۲۳۹۱– جرایم مستوجب حد۲۴۰۱–۱– علم اجمالی و جرم حدی۲۴۰۱–۲– علم اجمالی و خطای کیفری۲۴۲۱–۲–۱– شبهه محصوره۲۴۳۱–۲–۲– شبهه غیر محدود۲۴۵۲– جرایم مستوجب قصاص۲۴۶۲–۱– رفتار نوعا موجب جنایت و تقصیر فاحش۲۴۶۲–۲– رفتار نوعا موجب جنایت و خطای کیفری۲۴۸۳– جرایم تعزیری۲۴۸۳–۱– علم تفصیلی و تعزیرات منصوص شرعی۲۵۱۳–۲– علم اجمالی و تعزیرات غیرمنصوص شرعی۲۵۷ب: نظام های حقوق کیفری۲۵۹۱– تقصیر فاحش در قوانین کیفری۲۵۹۱–۱– قوانین کیفری کشورهای خارجی۲۶۰۱–۲– تقصیر فاحش در قوانین کیفری ایران۲۶۱۲– تقصیر فاحش در رویه قضایی۲۶۳۳– تقصیر فاحش از منظر دیدگاه های حقوقی۳۱۰۳–۱– تقصیر فاحش و جرم غیر عمدی۳۱۲۳–۲– تقصیر فاحش و جرایم ناتمام۳۱۵۳–۲–۱– تقصیر فاحش و شروع به جرم۳۱۶۳–۲–۲– تقصیر فاحش و جرم عقیم۳۱۸۳–۲–۳– تقصیر فاحش و جرم محال۳۱۸۳–۲–۴– تقصیر فاحش و تبانی۳۱۸الف: نتایج۳۲۰ب: پیشنهادها۳۲۵منابع۳۲۶

کلیدواژه ها

• قصدمستقیم
• تقصیر فاحش
• درجه بندی رکن روانی