بررسی ضمان عاقله و جایگزینی آن با نهاد بیمه در حقوق اسلامی و فقه مقارن

عنوان	بررسی ضمان عاقله و جایگزینی آن با نهاد بیمه در حقوق اسلامی و فقه مقارن
رشته	فقه و حقوق جزا
دانشجو	فریبا افضلی قادی
استاد راهنما	ابوالحسن مجتهد سلیمانی
استاد مشاور	محمدعادل ضیایی، عاطفه عباسی کلیمانی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه خوارزمی

بررسی ضمان عاقله و جایگزینی آن با نهاد بیمه در حقوق اسلامی و فقه مقارن عنوان رساله ای است که توسط فریبا افضلی قادی، با راهنمایی ابوالحسن مجتهد سلیمانی و با مشاوره محمدعادل ضیایی و عاطفه عباسی کلیمانی در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه خوارزمی دفاع گردید.

چکیده

در حقوق کیفری اسلام، قاعده ای وجود دارد که هرگاه جنایتی به شکل خطایی واقع شود، با وجود شرایطی، عاقله مسیول پرداخت دیه خواهد بود. عاقله در اصطلاح به خویشاوندان معینی گفته می شود که عهده دار پرداخت دیه به جای شخص خاطی هستند که بر اساس دیدگاه غالب، شامل بستگان ذکور پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث می باشند. از سوی دیگر با در نظر گرفتن مقتضیات مکانی و زمانی در جامعه کنونی، به نظر می رسد که عاقله، قابلیت پیشین اجرایی خود را از دست داده و بنابراین نمی توان همچنان بستگان جانی را مسیول پرداخت دیه قلمداد نمود. پرسش اساسی در پژوهش حاضر این است که آیا با توجه به شرایط روز می توان برای عاقله جایگزینی مناسب پیشنهاد داد؟ آیا می توان بیمه را به منزله جانشینی ارایه نمود تا در عین حمایت مذکور، با شرایط کنونی قابل انطباق باشد؟ رساله حاضر با روش توصیفی– تحلیلی درصدد پاسخ به پرسش های مزبور است. مهمترین نتایج عبارتند از: ۱. وجوب تشریع عاقله را از بین منابع چهارگانه استنباطِ احکام، صرفا از ادله روایی می توان دریافت. ۲. براساس حکم عقل، زمینه های صدور روایات و اتفاق نظر علما، علی رغم احراز تشریع عاقله، این مسیولیت، امروزه منتفی به نظر می رسد؛ یعنی اهداف اصلی آن، شامل تامین خسارت و تحقق عدالت، محقق نمی شود. ۳. با این فرض، معرفی ساختاری جایگزین ضروری است تا مسیولیت های عاقله را متقبل گردد. ۴. در بین آرای مختلف، دیدگاه علمای امامیه با عنوان بیمه مسیولیت، به عنوان جایگزین عاقله مورد پذیرش است. ۵. براساس مقایسه بین عاقله و بیمه، فراوانی تفاوت های آسیب زا ناشی از جایگزینی عاقله با بیمه نسبت به اشتراکات آن ها و نیز افتراقات دارای پیامد مثبت، بسیار اندک است. ۶. به نظر می رسد تکلیفی بودن حکم پرداخت دیه، منوط به آن است که فرد پیش از وقوع جنایت خود را بیمه نکرده و در زمان وقوع جنایت نیز تمکن مالی داشته باشد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه .................................................................................................۱ الف) بیان مسیله تحقیق

ب) اهمیت و ضرورت تحقیق

ج) اهداف تحقیق

د) سوالات تحقیق

ه) فرضیات تحقیق

و) پیشینه تحقیق

ز) جنبه جدید بودن و نوآوری طرح

ح) دامنه تحقیق

ط) روش انجام تحقیق

ی) ساختار تحقیق

فصل اول مفاهیم و تاریخچه و مبانی نظری

۱–۱ مفاهیم

۱–۱–۱ جنایت

۱–۱–۱–۱ مفهوم جنایت

۱–۱–۱–۲ اقسام جنایت

۱–۱–۲ قتل

۱–۱–۳ دیه

۱–۱–۴ ضمان

۱–۱–۵ عاقله

۱–۱–۶ بیمه

۱–۱–۷ عرف یا مفهوم زمان و مکان

۱–۲ تاریخچه

۱–۲–۱ پیشینه تاریخی ضمان عاقله

۱–۲–۱–۱ ضمان عاقله در جاهلیت عرب

۱–۲–۱–۲ ضمان عاقله بعد از ظهور اسلام

۱–۲–۱–۳ ضمان عاقله در قوانین موضوعه ایران

۱–۲–۲ پیشینه تاریخی بیمه

۱–۲–۳ تاریخچه تاثیر زمان و مکان بر احکام فقهی و قوانین وضعی

۱–۳ مبانی نظری

۱–۳–۱ ادله مشروعیت ضمان عاقله

۱–۳–۱–۱ قرآن کریم

۱–۳–۱–۲ روایات

۱–۳–۱–۳ اجماع

۱–۳–۱–۴ حکم عقل

۱–۳–۲ ماهیت ضمان عاقله

۱–۳–۲–۱ نظریه تکلیفی بودن حکم ضمان عاقله و مستندات آن

۱–۳–۲–۲ نظریه وضعی بودن حکم ضمان عاقله و مستندات آن ۵۰ ۱–۳–۲–۳ ثمرات و نتایج قول به تکلیفی یا وضعی بودن ضمان عاقله

۱–۳–۳ تعارضات در پذیرش حکم ضمان عاقله

۱–۳–۳–۱ تعارض اصل شخصی بودن مجازات با مسیولیت عاقله

۱–۳–۳–۲ تعارض ماهیت دیه با پرداخت آن توسط عاقله

۱–۳–۳–۳ تقابل و تعارض بین ضمان عاقله و اصل عدالت اجتماعی

فصل دوم شروط ضمان عاقله و احکام فقهی و حقوقی آن

۲–۱ شروط ضمان عاقله

۲–۱–۱ شرایط عاقله

۲–۱–۱–۱ وجود نسبت پدر یا خویشان پدری

۲–۱–۱–۲ مرد بودن.

۲–۱–۱–۳ بالغ و عاقل بودن.

۲–۱–۱–۴ داشتن تمکن مالی.

۲–۱–۲ شرایط جرم

۲–۱–۲–۱ وقوع جنایت از روی خطاء.

۲–۱–۲–۲ وقوع جنایت در حد موضحه تا قتل.

۲–۱–۲–۳ وقوع از طرف اشخاص بر علیه جسم و جان اشخاص.

۲–۱–۲–۴ جنایات خطایی به نحو تسبیب

۲–۱–۳ طرق اثبات جرم

۲–۱–۳–۱ اثبات جنایت با بینه

۲–۱–۳–۲ اثبات جنایت با قسامه

۲–۱–۳–۳ اثبات جنایت با علم قاضی

۲–۲ بررسی اقوال و ادله فقهای شیعه و اهل سنت در مورد عاقله

۲–۲–۱ مسیولیت عاقله در قتل خطایی محض

۲–۲–۲ عدم مسیولیت عاقله در قتل خطایی محض

۲–۳ دامنه شمول و مصادیق عاقله

۲–۳–۱ عصبه

۲–۳–۲ ولاء عتق (ضمان معتق)

۲–۳–۳ ولاء ضمان جریره

۲–۳–۴ امام مسلمین

۲–۴ موارد پرداخت دیه از بیت المال(امام المسلمین)

۲–۴–۱ عدم صحت صدور حکم و اجرای آن

۲–۴–۲ مرگ مرتکب یا فرار جانی

۲–۴–۳ مشخص نبودن قاتل

۲–۴–۴ فقدان عاقله برای قاتل مسلمان

۲–۴–۵ پرداخت دیه اهل ذمه

۲–۴–۶ قتل مدافع در برابر مهاجم مجنون

۲–۵ موارد مسیولیت مطلق عاقله در پرداخت دیه

۲–۵–۱ ارتکاب جنایت توسط صغیر یا مجنون

۲–۵–۲ جنایت شخص نابینا

۲–۶ مهلت پرداخت دیه

۲–۷ غیبت عاقله

۲–۸ آغاز مهلت پرداخت دیه

فصل سوم امکان جایگزینی بیمه با ضمان عاقله با توجه به مقتضیات زمان و مکان ............

بخش اول: مقتضیات زمان و مکان

۳–۱–۱ زمان و مکان

۳–۱–۱–۱ مفهوم تاثیرگذاری زمان و مکان

۳–۱–۱–۲ صور تاثیر پذیری احکام از عرف

۳–۱–۱–۳ تاثیر زمان و مکان بر استنباط احکام از دیدگاه روایات

۳–۱–۱–۴ تاثیر زمان و مکان بر استنباط احکام، از دیدگاه فقها و حقوقدانان

۳–۱–۲ علل و عوامل موثر در تغییر حکم

۳–۱–۲–۱ تغییر حکم به واسطه تغییر موضوع

۳–۱–۲–۲ تغییر حکم به مقتضای مصالح و مفاسد

۳–۱–۲–۳ تغییر حکم حاصل از تغییر عرف

۳–۱–۳ تاثیر مقتضیات زمان و مکان بر احکام ثابت و متغیر

۳–۱–۳–۱ تاثیر بر احکام ثابت (منصوصه)

الف . تاثیر زمان و مکان بر نسخ احکام منصوصه

ب. تاثیر زمان و مکان بر موضوعات و مصادیق احکام منصوصه

ج. تاثیر زمان و مکان از طریق تاثیر بر متعلق حکم

۳–۱–۳–۲ تاثیر بر احکام متغیر

ب. چگونگی تاثیر مقتضیات زمان و مکان بر احکام حکومتی کیفری

ج. چگونگی تاثیر مقتضیات زمان و مکان بر احکام قضایی کیفری

۳–۱–۴ تعدادی از قواعد فقه مرتبط با بحث عرف

۳–۲–۱–۱ اقسام بیمه از نظر شکل و اهداف

۳–۲–۱–۲ اقسام بیمه بر اساس موضوع مورد بیمه

۳–۲–۱ دیدگاه فقهی مذاهب اسلامی در مشروعیت بیمه

۳–۲–۳ ارکان بیمه و شرایط حاکم بر آن

۳–۲–۴ شباهت ضمان عاقله با بیمه

۳–۲–۵ بررسی امکان جایگزینی ضمان عاقله با بیمه

۳–۲–۶ پیامدهای حاصل از مقایسه نهاد عاقله با بیمه

نتیجه گیری

پیشنهادات

فهرست منابع

ABSTRACT

کلیدواژه ها

• ضمان
• عاقله
• جبران خسارت
• بیمه
• قتل
• جرم