تحلیل مبانی جرم انگاری در پرتو اندیشه های سیاسی

عنوان	تحلیل مبانی جرم انگاری در پرتو اندیشه های سیاسی
رشته	حقوق کیفری و جرم شناسی
دانشجو	سلمان عمرانی
استاد راهنما	محمدجعفر حبیب زاده
استاد مشاور	سیدمصطفی محقق داماد، داود فیرحی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۲
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

تحلیل مبانی جرم انگاری در پرتو اندیشه های سیاسی عنوان رساله ای است که توسط سلمان عمرانی، با راهنمایی محمدجعفر حبیب زاده و با مشاوره سیدمصطفی محقق داماد و داود فیرحی در سال ۱۳۹۲ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

چکیده

مساله مهمی که در فرآیند مطالعات و پژوهش در حوزه جرم انگاری، مورد غفلت قرار گرفته است، رویکرد مبناگرایی معرفت شناختی و بازگشت به مبانی بنیادین حقوق کیفری است. به اعتقاد بسیاری از حقوقدانان، حقوق کیفری – از جمله جرم انگاری– گرایشی است مستقل که مفاهیم و مبانی خود را خود تبیین و تعریف می کند؛ حال آنکه برخی دیگر بر این باورند که حقوق کیفری و جرم انگاری علیرغم استقلال روشی، در تعریف و تبیین مبانی و مفاهیم بنیادین خود، به ناچار ملتزم به تبعیت از تعاریف ارایه شده از سوی سایر علوم است. این رویکرد اخیر، منبعث از اندیشه ی مبناگرایی معرفت شناختی است که گزاره های تعیین کننده در حوزه جرم انگاری را، در یک ساختارِ دقیق، به معارفی خارج از منظومه حقوق کیفری مرتبط می سازد. نظریه ی جرم انگاری به جهت آنکه متکفل حمایت از ارزشهای اساسی جامعه و تنظیم رابطه قهرآمیز دولت و انسان است، ناگزیر از تعریف این ارزشها و تقدم و تاخر آنهاست. اما مساله آنجاست که حقوق کیفری در مقام تحدید یا حمایت از آزادی های افراد از طریق استفاده از قدرت و اعمال قوه قاهره ، فاقد معیارهای مستقلی است و به ناگزیر برای ارایه معیاری دقیق از آزادی و قدرت و اصالت فرد/جمع ، دست به دامان اندیشه های سیاسی است. در نتیجه، نظریه های جرم انگاری به عنوان یک دانش محدود و جزیی نسبت به فلسفه و اندیشه ی سیاسی، ملزم خواهد بود تا در حیطه اندیشه سیاسی حاکم بر جامعه، به تیوری پردازی بپردازد. به عبارت دیگر، نخستین و اساسی ترین عامل در شکل گیری نظریه ی جرم انگاری، چارچوبی است که اندیشه ی سیاسی برای آن ترسیم می کند. بدین ترتیب، انواع جرم انگاری به تبع انواع اندیشه های سیاسی قابل تقسیم اند: جرم انگاری لیبرال، جرم انگاری اجتماع گرایانه،... . در دولت اسلامی (با قرایت جمهوری اسلامی) نیز با توجه به پذیرش تیوری ولایت فقیه به عنوان اندیشه سیاسی حاکم بر کشور، می توان از جرم انگاری ویژه ای یاد کرد که به تبع تعریف آن از قدرت و آزادی، دارای مولفه های خاص خود است. با این اوصاف می توان گفت این رساله، رساله ی حقوقی نیست، بلکه رساله ای درباره ی حقوق است که از بیرون از منظومه ی حقوقی، به آن نگریسته و آن را توصیف می کند.

ساختار و فهرست رساله

فصل اول: مقدمه و پلان تحقیق ۱

۱–۱– بیان مساله ۳

۱–۲– مفاهیم اصلی پژوهش ۹

۱–۳– سابقه پژوهش و ضرورت آن ۱۲

۱–۴– سوالات و فرضیاتِ پژوهش ۱۴

۱–۵– روش پژوهش ۱۵

۱–۶– ساختار پژوهش ۱۶

فصل دوم: مبانی و چهارچوب نظری ۱۹

۲–۱– ماهیتِ جرم انگاری و معیارهای آن ۲۱

۲–۱–۱– ماهیتِ جرم ۲۲

۲–۱–۱–۱– از منظر حقوقی ۲۳

۲–۱–۱–۱–۱– کشف جرم یا وضع جرم؟ ۲۴

۲–۱–۱–۱–۲– تاثیرِ نوع نظام حقوقی بر تعریفِ جرم ۲۷

۲–۱–۱–۱–۳– تاثیرِ تعریفِ مجازات بر تعریفِ جرم ۲۸

۲–۱–۱–۲– از منظر غیرحقوقی ۳۱

۲–۱–۲– معیارهایِ جرم انگاری ۳۳

۲–۱–۲–۱– اصلِ ضرر ۳۵

۲–۱–۲–۲– نظریه ی پدرسالاری حقوقی ۴۱

۲–۱–۲–۲–۱– پدرسالاری سخت در برابر نرم ۴۳

۲–۱–۲–۲–۲– پدرسالاری ضعیف در برابر قوی ۴۳

۲–۱–۲–۲–۳– پدرسالاری خالص در برابر ناخالص ۴۴

۲–۱–۲–۲–۴– پدرسالاریِ اخلاقی در برابر رفاه گرا ۴۴

۲–۱–۲–۲–۵– پدرسالاریِ فعال در برابر منفعل ۴۵

۲–۱–۲–۲–۶– پدرسالاریِ سلبی در برابر ایجابی ۴۶

۲–۱–۲–۳– نظریه ی اخلاق گرایی حقوقی ۴۶

۲–۱–۲–۳–۱– تبیینِ موسع و مضیق اخلاق گرایی حقوقی ۴۹

۲–۱–۲–۳–۲– اخلاق گرایی حقوقی خالص و ناخالص ۵۰

۲–۲– معرفت و ساختار آن ۵۲

۲–۲–۱– انواع معرفت ۵۹

۲–۲–۱–۱– معرفت از راه آشنایی ۵۹

۲–۲–۱–۲– شناخت مهارتی ۶۰

۲–۲–۱–۳– معرفت گزاره‏ای (یا معرفت توصیفی) ۶۰

۲–۲–۲– نظریه های صدق ۶۱

۲–۲–۲–۱– نظریه ی مطابقت ۶۳

۲–۲–۲–۲– نظریه ی انسجام ۶۵

۲–۲–۲–۳– نظریه ی عملگرا ۶۸

۲–۲–۳– ساختار معرفت (نظریه های توجیه) ۷۰

۲–۲–۳–۱– مبناگرایی سنتی ۷۳

۲–۲–۳–۱–۱– اصولِ مبناگرایی سنتی ۷۵

۲–۲–۳–۱–۲– خصایص مبناگرایی سنتی ۷۷

۲–۲–۳–۱–۳– نقدهای وارد بر مبناگرایی سنتی ۷۸

۲–۲–۳–۲– انسجام گرایی ۸۰

۲–۲–۳–۲–۱– انواعِ انسجام گرایی ۸۱

۲–۲–۳–۲–۲– نقدهای وارد بر انسجام گرایی ۸۴

۲–۲–۳–۲–۲–۱– نقد دستگاه های بدیل (استدلال منعزل) ۸۴

۲–۲–۳–۲–۲–۲– نقدِ فقدانِ درون داد ۸۵

۲–۲–۳–۲–۲– ۳– نقدِ تسلسلِ نامتناهی ۸۵

۲–۲–۳–۳– مبناگراییِ میانه رو ۸۶

فصل سوم: تحلیلِ معرفت شناختیِ رابطه ی جرم انگاری و اندیشه سیاسی ۹۰

۳–۱– جرم انگاری و اندیشه ی سیاسی؛ از استقلال تا وابستگی ۹۲

۳–۱–۱– رویکردِ استقلالِ حقوق کیفری از علم سیاست ۹۷

۳–۱–۱–۱– صورت گرایی حقوقی؛ استقلال محض ۹۸

۳–۱–۱–۲– پوزیتیویسمِ حقوقی؛ تقریر هانس کِلسِن ۱۰۱

۳–۱–۲– رویکردِ تعامل حقوق کیفری با علم سیاست ۱۰۴

۲–۱–۲–۱– واقع گرایی حقوقی ۱۰۴

۳–۱–۲–۲– ابزارگرایی حقوقی ۱۰۹

۳–۱–۳– رویکردِ وابستگی حقوق کیفری به علم سیاست ۱۱۱

۳–۱–۳–۱– مطالعات انتقادی حقوقی ۱۱۲

۳–۱–۳–۲– پوزیتیویسم حقوقی؛ به تقریر جان آستین ۱۱۵

۳–۱–۳–۳– برداشت فوکویی از کیفر و قدرت ۱۱۷

۳–۱–۳–۴– مدل سازی نظام های سیاست جنایی؛ تقریر دلماس مارتی ۱۲۰

۳–۱–۴– ارزیابیِ معرفت شناختی ۱۲۲

۳–۲– جرم انگاری و ساختارِ معرفت : انسجام گراییِ عرضی یا مبناگراییِ طولی؟ ۱۲۶

۳–۲–۱– پیش فرض های جرم انگاری و ماهیت ِ آنها ۱۲۷

۳–۲–۱–۱– آزادی ۱۲۷

۳–۲–۱–۱–۱– آزادی فلسفی ۱۲۹

۳–۲–۱–۱–۲– آزادی مدنی و سیاسی ۱۳۱

۳–۲–۱–۲– اصالت فرد یا اصالتِ جمع ۱۳۴

۳–۲–۱–۳– مشروعیتِ اعمالِ قدرت ۱۴۰

۳–۲–۱–۳–۱– قدرت ۱۴۰

۳–۲–۱–۳–۲– مشروعیت ۱۴۳

۳–۲–۱–۴– ارزیابیِ پیش فرض ها ۱۴۸

۳–۲–۲– ساختارِ مبتنی بر انسجام: درون حقوقی ۱۴۹

۳–۲–۲–۱– انسجام در استدلالِ حقوقی ۱۵۰

۳–۲–۲–۱–۱– مفهوم استدلالِ حقوقی ۱۵۰

۳–۲–۲–۱–۲– انسجام گرایی در استدلال ۱۵۲

۳–۲–۲–۲– انسجام در تفسیرِ حقوقی ۱۵۴

۳–۲–۲–۲–۱– دیدگاه نیل مک کورمیک ۱۵۵

۳–۲–۲–۲–۲– دیدگاه رونالد دورکین ۱۵۶

۳–۲–۲–۳– انسجام گرایی و تحلیلِ جایگاهِ جرم انگاری ۱۵۷

۳–۲–۲–۳–۱– نمودهای انسجام گرایی پیرامون جرم انگاری ۱۵۸

۳–۲–۲–۳–۲– ایرادات تمسک به انسجام گرایی در جرم انگاری ۱۶۳

۳–۲–۲–۳–۲–۱– ایرادت عام ۱۶۳

۳–۲–۲–۳–۲–۲– ایرادت خاص ۱۶۵

۳–۲–۳– ساختارِ مبتنی بر مبنا ۱۶۷

۳–۲–۳–۱– جلوه های مبناگرایی در اندیشه های حقوقی ۱۶۸

۳–۲–۳–۱–۱– تیوری نابِ هانس کلسن ۱۶۸

۳–۲–۳–۱–۲– جایگاه نظریه های مجازات از نگاه جرج فلچر ۱۷۱

۳–۲–۳–۱–۳– جان استوارت میل و توجیه اصلِ ضرر ۱۷۳

۳–۲–۳–۲– مبناگرایی و توجیه نظریه ی جرم انگاری ۱۷۶

۳–۲–۳–۲–۱– ساختار جرم انگاری از منظر مبناگرایانه ۱۷۶

۳–۲–۳–۲–۲– آثار و نتایجِ مبناگرایی در توجیهِ نظریه ی جرم انگاری ۱۷۹

۳–۲–۳–۲–۲–۱– پایه های غیرحقوقی نظریاتِ جرم انگاری ۱۷۹

۳–۲–۳–۲–۲–۲– تنوع نظریه های سیاسی؛ تنوعِ نظریه های جرم انگاری ۱۸۰

۳–۲–۳–۲–۲–۳– تبارشناسیِ نظریه های جرم انگاری ۱۸۰

۳–۲–۳–۲–۲–۴– دستیابی به جرم زداییِ اصولی ۱۸۱

۳–۲–۳–۲–۲–۵– تمایل به نظریه ی وضعی بودن جرم ۱۸۲

۳–۲–۳–۲–۲–۶– محدودیت های سیاسی جرم انگاری، به جای محدودیت های اخلاقی ۱۸۲

فصل چهارم: بازتابِ اندیشه های سیاسی در نظریه جرم انگاری ۱۸۴

۴–۱– لیبرالیسم سیاسی و جرم انگاری ۱۸۷

۴–۱–۱– نحله های لیبرالیسم ۱۸۹

۴–۱–۱–۱– لیبرالیسم کلاسیک ۱۹۰

۴–۱–۱–۲– لیبرالیسم مدرن ۱۹۲

۴–۱–۱–۳– نیولیبرالیسم ۱۹۵

۴–۱–۲– اصول مشترک لیبرالیسم ۱۹۷

۴–۱–۲–۱– فردگرایی ۱۹۸

۴–۱–۲–۲– آزادی ۲۰۰

۴–۱–۲–۳– بی طرفیِ اخلاقی ۲۰۴

۴–۱–۲–۴– مشروعیت اِعمال قدرت ۲۰۷

۴–۱–۲–۴–۱– قرارداد اجتماعی ۲۰۷

۴–۱–۲–۴–۱– رضایت ۲۱۲

۴–۱–۲– نظریه جرم انگاریِ لیبرال ۲۱۵

۴–۲– اجتماع گرایی و جرم انگاری ۲۲۱

۴–۲–۱– اصولِ اجتماع گرایی ۲۲۳

۴–۲–۱–۱– جمع گرایی ۲۲۳

۴–۲–۱–۲– آزادی مقید ۲۲۶

۴–۲–۱–۳– جانبداریِ اخلاقی ۲۲۸

۴–۲–۱–۴– مشروعیت اِعمال قدرت ۲۳۰

۴–۲–۲– نظریه ی جرم انگاریِ اجتماع گرا ۲۳۱

۴–۳– دولت اسلامی و جرم انگاری ۲۳۵

۴–۳–۱– اصولِ نظری جمهوری اسلامی ۲۳۶

۴–۳–۱–۱– فردگرایی یا جمع گرایی ۲۳۷

۴–۳–۱–۱–۱– جلوه های ضدفردگرایی ۲۳۸

۴–۳–۱–۱–۲– جلوه های ضدجمع گرایی ۲۴۳

۴–۳–۱–۱–۳– راه سوم؟ ۲۴۵

۴–۳–۱–۲– آزادی مقید ۲۴۷

۴–۳–۱–۳– جانبداری اخلاقی ۲۴۹

۴–۳–۱–۴– مشروعیت اِعمال قدرت ۲۵۲

۴–۳–۱–۴–۱– نظریه ی انتصاب ۲۵۴

۴–۳–۱–۴–۲– نظریه ی انتخاب ۲۵۷

۴–۴–۲– نظریه ی جرم انگاری دولت اسلامی ۲۶۰

۴–۴–۲–۱– محدودیت جرم انگاری در چارچوب شریعت ۲۶۰

۴–۴–۲–۲– صلاحیت غیرمقید در جرم انگاری ۲۶۲

نتیجه گیری ۲۶۶

فهرست منابع ۲۷۵

۱– منابع فارسی و عربی ۲۷۵

۲– منابع لاتین ۲۹۳

کلیدواژه ها

• جرم انگاری
• اندیشه سیاسی
• معرفت شناسی
• مبناگرایی
• حقوق جزا
• شالوده گرایی (فلسفه شناخت)
• اندیشه سیاسی
• محدودیت ها
• جرم زدایی
• شناخت شناسی
• فلسفه سیاسی