تحلیل نظام دادرسی کیفری ایران در پرتو آموزه های اقتصادی

عنوان	تحلیل نظام دادرسی کیفری ایران در پرتو آموزه های اقتصادی
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	مهدی فضلی
استاد راهنما	جلال الدین قیاسی
استاد مشاور	محمد خلیل صالحی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۷
دانشگاه	دانشگاه قم

تحلیل نظام دادرسی کیفری ایران در پرتو آموزه های اقتصادی عنوان رساله ای است که توسط مهدی فضلی، با راهنمایی جلال الدین قیاسی و با مشاوره محمد خلیل صالحی در سال ۱۳۹۷ و در مقطع دکتری دانشگاه قم دفاع گردید.

چکیده

تحلیل های اقتصادی حقوق از دهه ی ۱۹۷۰ میلادی به این سو به یکی از عمده تحلیل های بین رشته ای تبدیل شده و توانسته اند تغییراتی اساسی در نگرش قانونگذاران در افزایش کارایی قوانین و مقررات به وجود آورند. این تحلیل ها گاه مبتنی بر تحلیل های اقتصادی نهادی اند؛ در تحلیل های نهادی اقتصادی هدف آن است که قانونگذاران، به گونه ای به وضع قانون بپردازند که منابع تخصیص یافته از رهگذر آن، کارایی حداکثری داشته باشد؛ گاه اما این تحلیل ها مبتنی بر پیش بینی رفتار اقتصادی مخاطبان قانون –اعم از شهروندان، پلیس و مقامات قضایی– است و هدف از آنها این است که قانونگذار پیام اقتصادی قوانین ومقررات را در نظر گیرد و قوانینی وضع کند که رفتار مخاطبان قانون را در راستای افزایش بهره وری یا تخصیص بهینه ی منابع، جهت دهد. در تحلیل اقتصادی نظام دادرسی کیفری نیز به هر دو گونه این تحلیل ها توجه می شود؛ گاه از منظر تحلیل های اقتصاد نهادی، به قوانین دادرسی کیفری به مثابه یک سیستم نگریسته می شود که موجب تخصیص بهینه یا نابهینه ی منابع می شود؛ هدف این دسته تحلیل ها آن است که بررسی کند چگونه منابع اقتصادی از طریق این سیستم هزینه شود تا هم اهداف اقتصادی ناشی از آن محقق شود و هم اهداف هنجاری نظام عدالت کیفری از رهگذر آن حاصل آید؛ از این منظر، نظام دادرسی کیفری برای به حداکثر رساندن کارایی نیازمند اصلاحاتی در سطح فراساختاری، ساختاری و فرایندی است. لکن هدف تحلیل های اقتصادی فردی از نظام دادرسی کیفری این است که مخاطبان این نظام، در مواجهه با قوانین این حوزه، منابع مربوطه را به درستی تخصیص دهند. با اینکه تحلیل های اقتصادی نظام دادرسی کیفری ممکن است در ظاهر با جنبه های هنجاری حقوق –همچون عدالت کیفری– ناسازگار به نظر برسد، لکن کارایی و عدالت کیفری همواره با هم در تضاد نیستند، به شرط آنکه تفسیری نوین از عدالت کیفری ارایه شود. قانون آیین دادرسی کیفری ایران که در سالهای ۱۳۹۲ و ۱۳۹۴ به تصویب رسید، تلاش کرده تا در مراحل مختلف دادرسی کیفری، اعم از پیشارسیدگی، رسیدگی و پسارسیدگی به کارایی توجه ویژه ای داشته باشد. تلاش قانونگذار برای افزایش کارایی –با مواردی همچون اصلاحات در تعقیب جرایم خرد، اصلاحات در نظام تامین های کیفری، الکترونیکی شدن فرایندها، تخصصی شدن مراجع، اتخاذ رویکردهای توافقی در مرحله ی پیشارسیدگی و اصلاحاتی در زمینه ی اجرای کیفرها در مرحله ی پسارسیدگی– مشهود است. با این همه، عمده ی تحولات در این زمینه فرایندی است و نه ساختاری؛ به همین دلیل اصلاحات ساختاری در نظام دادرسی کیفری کشورمان جهت افزایش کارایی –به ویژه در زمینه ی مدیریت هزینه های دادرسی، کشف و تعقیب جرایم، اصلاح نظام دادسرا در مرحله ی تحقیقات مقدماتی، اصلاحاتی جهت هر چه ترافعی تر کردن رسیدگی ها، اصلاحاتی در مقررات راجع به رسیدگی های غیابی در مرحله ی رسیدگی و اصلاحاتی در ساختار عملکردی دیوان عالی کشور– ضروری به نظر می رسد. واژگان کلیدی: تحلیل اقتصادی، نظام دادرسی کیفری، کارایی، بهره وری، تخصیص بهینه ی منابع، تعادل.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

الف) بیان مساله

ب) پرسش های پژوهش

پ) انگاره های پژوهش

ت) انگیزه ی پژوهش

ث) اهداف پژوهش

ج) نوآوری پژوهش

چ) دشواری های پژوهش

ح) ساماندهی پژوهش

خ) روش پژوهش

د) پیشینه ی پژوهش

بخش یکم: شناخت تحلیل های اقتصادی حقوق

فصل یکم: پیوند حقوق و اقتصاد و پیشینه تحلیل های اقتصادی حقوق

جستار یکم: پیوند حقوق و اقتصاد

گفتار یکم: گستره ی پیوند حقوق و اقتصاد

الف) تاثیر حقوق بر اقتصاد

ب) تاثیر اقتصاد بر حقوق

گفتار دوم: پیشینه ی تحلیل اقتصادی حقوق در اندیشه های قدیم

الف– در اندیشه های فلسفی پس از رنسانس

۱– توماس هابز

۲– دیوید هیوم

۳– ژرمی بنتام

ب– در اندیشه های اقتصاددانان قدیم

۱– آدام اسمیت

۲– دیوید ریکاردو

۳– کارل مارکس و جان استوارت میل

۴– فردریش لیست و ویلهلم روشر

گفتار سوم: پیشینه ی تحلیل های اقتصادی حقوق در اندیشه های معاصر

جستار دوم: مفهوم و گونه های تحلیل های اقتصادی حقوق

گفتار یکم: تحلیل های اقتصادی رفتار فردی و نهادی

الف) تحلیل های اقتصادی رفتار فردی ۵۰ ب) تحلیل های اقتصادی نهادگرا

گفتار دوم: مفهوم، گونه ها و گستره ی تحلیل اقتصادی کارا محور

الف) مفهوم کارایی

ب) گونه های کارایی

پ) چالش ها، قلمرو و هدف کارایی

فصل دوم: نظام دادرسی کیفری در گفتمان تحلیل های اقتصادی حقوق

جستار یکم: نظام دادرسی کیفری در گفتمان توسعه ی اقتصادی

گفتار یکم: جایگاه نظام دادرسی کیفری در توسعه ی اقتصادی

الف) رشد و توسعه ی اقتصادی در اندیشه های اقتصاددانان

ب) نظام دادرسی مطلوب، توسعه ی قضایی و توسعه ی اقتصادی

گفتار دوم: الزامات توسعه ی اقتصادی از طریق دادرسی کیفری

الف) الزامات ناشی از حقوق اقتصادی بشر

ب ) الزامات ناشی از حکمرانی خوب

جستار دوم: نظام دادرسی کیفری در گفتمان کارایی اقتصادی

گفتار یکم: مولفه های زیرساختی کارایی نظام دادرسی کیفری

الف) مولفه های برون سازمانی

۱– کارایی نهادهای خارجی

۲– کارایی قوانین ماهوی

۳– فرهنگ مراجعه به نظام کیفری

۴– سرمایه گذاری مناسب در نظام دادرسی کیفری

ب) مولفه های درون سازمانی

۱– مدیریت کارا

۲– قضات و کارکنان آگاه و متعهد

۳– استقلال دستگاه قضایی و استقلال قضات

۴– شفافیت و عدم فساد

۵– کارایی نهادهای نظارتی

گفتار دوم: مولفه های ساختاری و فرایندی کارایی نظام دادرسی کیفری

الف) مولفه های ساختاری

۱– کاهش شکل گرایی (فرمالیسم) حقوقی

۲– توجه به مساله ی تعادل

۳– عدم گرته برداری از قوانین سایر کشورها

ب) مولفه های فرایندی

۱– راهکارهای منع کننده

۲– راهکارهای شتاب بخش

۳– راهکارهای خاتمه بخش

فصل سوم: چالش های کاربست آموزه های اقتصادی کارا محور در دادرسی کیفری

جستار یکم: چالش های هنجاری

گفتار یکم: چالش های ناشی از تعطیل عدالت کیفری

الف) مفهوم شناسی عدالت

ب) چالش های تعاریف عدالت

ج) چالش عدالت کیفری و کارایی

گفتار دوم: چالش های ناشی از تعطیل عدالت کیفری شرعی

الف) مفهوم عدالت و عدالت کیفری در شریعت اسلام

ب) چالش احکام کیفری اسلام و کارایی

جستار دوم: چالش های اقتصادی

گفتار یکم: چالش های ناشی از تقابل منافع بزهدیده و منافع جامعه

الف) تقابل منافع جامعه با منافع بزهدیده

ب) تقابل منافع بزهدیده با منافع جامعه

گفتار دوم: چالش های ناشی از تقابل منافع متهم– بزهکار و منافع جامعه

الف) تقابل منافع متهم با منافع جامعه

ب) تقابل منافع جامعه با منافع بزهکار

بخش دوم: تحلیل اقتصادی نظام دادرسی کیفری ایران در مرحله ی پیشارسیدگی

فصل یکم: تحلیل اقتصادی مرحله ی تعقیب کیفری

جستار یکم: متغیرهای تاثیرگذار بر افزایش تعقیب بزه

گفتار یکم: متغیرهای مالی

الف) هزینه های دعوی کیفری

۱– هزینه های طرح شکایت

۲– هزینه های طرح دعوی خصوصی

۳– سایر هزینه های دعوی کیفری

۴– مسوول پرداخت هزینه ها

ب) وکالت و مشاوره ی حقوقی

گفتار دوم: متغیرهای قانونی و اجرایی

الف) حیثیت جرم

ب) کشف جرم

جستار دوم: سازوکارهای اقتصادی تاثیرگذار بر کاهش تعقیب بزه

گفتار یکم: ساز و کارهای م–تاثر از رفتار شاکی– متهم

الف) تقاضای ترک تعقیب

ب) گذشت شاکی

پ) اعطای مهلت جهت اخذ رضایت از شاکی و میانجیگری کیفری

ت) توبه ی مرتکب

گفتار دوم: ساز و کارهای متاثر از تصمیمات قضایی

الف) تعلیق تعقیب

ب) معامله ی اتهام

پ) مرور زمان

فصل دوم: تحلیل اقتصادی مرحله ی تحقیقات مقدماتی

جستار یکم: نهاد دادسرا

گفتار یکم: دادسرا از منظر تاریخی

الف) پیش از انقلاب مشروطه

ب) پس از انقلاب مشروطه تا اصلاحات پیرنیا

ج) اصلاحات مشیرالدوله پیرنیا

د) پس از انقلاب اسلامی ایران

گفتار دوم: دادسرا از منظر کارایی

الف) کارایی دادسرا به عنوان مرجع تعقیب جرایم

ب ) کارایی دادسرا به عنوان مرجع تحقیق جرایم

جستار دوم: تحقیقات و تامینات

گفتار یکم: کارایی مقررات راجع به تحقیقات

الف) کارشناسی

ب) نیابت قضایی

پ) اناطه

گفتار دوم: کارایی مقررات راجع به تامینات

الف) قرار تامین خواسته

ب) قرارهای تامین و نظارت کیفری

بخش سوم: تحلیل اقتصادی نظام دادرسی کیفری ایران در مرحله ی رسیدگی و پسارسیدگی

فصل یکم: تحلیل اقتصادی مرحله ی رسیدگی بدوی

جستار یکم: کارایی تصمیمات، اقدامات و نهادهای پیرامونی در رسیدگی ها

گفتار یکم: کارایی مقررات راجع به شایستگی دادگاه ها

الف) صلاحیت

ب) احاله ی پرونده

گفتار دوم: کارایی ساز وکارهای شتاب بخش

الف) اختصاصی و تخصصی شدن محاکم

ب) الکترونیکی شدن و خصوصی شدن فرایندها

گفتار سوم: کارایی نهادهای پیراقضایی

الف) هیات منصفه

ب) وکلای دعاوی

پ) حضور مردم و رسانه ها

جستار دوم: کارایی مرحله ی رسیدگی

گفتار یکم: کارایی فرایندهای مرتبط با رسیدگی های قضایی

الف) اصلاح عنوان اتهامی در کیفرخواست

ب) ادعای شفاهی و رسیدگی اختصاری

پ) طرح توامان دعوای کیفری و خصوصی

گفتار دوم: کارایی جریان رسیدگی های قضایی

الف) رسیدگی با قضات متعدد

ب) رسیدگی ترافعی

پ) رسیدگی غیابی

ت) بایگانی کردن پرونده

فص–ل دوم: تحلیل اق–تصادی مرحل–ه ی اعتراض به آراء و اجرای اح–کام کیفری

جستار یکم: کارایی مراحل تجدیدنظر و فرجام خواهی

گفتار یکم: دادگاه های تجدیدنظر

الف) موارد و جهات تجدیدنظرخواهی

ب) تخصصی بودن دادگاه های تجدیدنظر

پ) رسیدگی ترافعی در دادگاه های تجدیدنظر

ت) انجام تحقیقات توسط دادگاه های تجدیدنظر

ث) هزینه های تجدیدنظرخواهی

ج) تشدید و تخفیف کیفر توسط دادگاه های تجدیدنظر

گفتار دوم: دیوان عالی کشور

الف) رسیدگی شکلی در دیوان عالی کشور و رای اصراری

ب) آراء وحدت رویه

پ) اعاده ی دادرسی

جستار دوم: کارایی اجرای احکام کیفری

گفتار یکم: تحولات ساختاری در اجرای کیفرها

الف) معاونت اجرای احکام کیفری

ب) قاضی اجرای احکام کیفری

پ) مددکاری اجتماعی

ت) شورای طبقه بندی

گفتار دوم: تحولات فرایندی عمومی کاهنده و افزاینده ی کیفر

الف) تعلیق اجرای کیفر

ب) برقراری نظام تشویقات (پاداش) و تنبیهات

پ) عفو و تخفیف کیفر محکومان

گفتار سوم: تحولات فرایندی کاهنده ی حبس و جزای نقدی

الف) آزادی تحت نظارت سامانه های الکترونیکی

ب) نظام نیمه آزادی

پ) آزادی مشروط ۳۸۹ ت) تقسیط و تبدیل جزای نقدی

ث) خصوصی سازی زندان ها

رهاوردها و پیشنهادها

منابع و مآخذ

منابع فارسی و عربی

کتاب ها

پایان نامه ها و رساله ها

مجلات و مجموعه مقالات

وبگاه های فارسی

منابع انگلیسی

کلیدواژه ها

• تحلیل
• دادرسی
• کارایی
• بهره وری
• تخصیص
• تعادل
• اقتصادی
• کیفری