تکالیف شهروندی در حقوق کیفری ایران با نگاهی به اسناد بین المللی

عنوان	تکالیف شهروندی در حقوق کیفری ایران با نگاهی به اسناد بین المللی
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	میثم نعمت الهی
استاد راهنما	عباس زراعت
استاد مشاور	سعید قماشی، مهران سهراب زاده
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۷
دانشگاه	دانشگاه کاشان

تکالیف شهروندی در حقوق کیفری ایران با نگاهی به اسناد بین المللی عنوان رساله ای است که توسط میثم نعمت الهی، با راهنمایی عباس زراعت و با مشاوره سعید قماشی و مهران سهراب زاده در سال ۱۳۹۷ و در مقطع دکتری دانشگاه کاشان دفاع گردید.

چکیده

شهروند عضوی از جامعه است که ضمن آنکه حقوقی از جامعه ی خود مطالبه می کند، تکالیفی نیز در قبال آن دارد که با عنوان الزامات شهروندی در عرصه های مختلف شناخته می شود. به علاوه نوع فعالیت شهروندان در امور اجتماعی، تعیین کننده نوع شهروندی است که می تواند شهروند فعال یا شهروند مسیول نامیده و از انواع دیگر آن بازشناخته شود. نوع شهروندی براساس قرایت و برداشت هر مکتب فکری، متفاوت است. در نگرش اسلامی، تعریف شهروند، شهروندی فعال و مسیول است. آنچه مسلم است، شهروندی در عرصه های اجتماعی با الزاماتی همچون پرداخت مالیات یا انجام خدمت نظام وظیفه همراه است. پرسش اینجاست که آیا شهروندان در عرصه ی سیاست جنایی و قلمرو کیفری نیز الزاماتی دارند یا خیر؛ بهعبارتدیگر آیا سیاست جنایی، مشارکتی الزامی و اجباری است؟ به نحوی که درصورت نبود اقدام شهروندان بتوان از سازوکارهای کیفری در این زمینه استفاده کرد. مسیله ی فوق در چهار محور و بهدنبال آن در چند فصل می تواند بررسی شود؛ محور اول پژوهش به واکاوی مفهوم شهروندی و ابعاد آن پرداخته است. در این فصل مفهوم شهروند و قرایت های مختلف مکاتب فکری از این مفهوم بررسی شده است. پس از تبیین موضوع شهروندی، محور دوم پژوهش اختصاص به گستره الزامات شهروندی در قلمرو کیفری دارد. شهروندان نه تنها در تمامی ابعاد فرایند کیفری، بلکه در حقوق کیفری ماهوی نیز الزامات و بایسته هایی دارند. یکی از مهم ترین مباحث پژوهش پیشرو موضوع مبانی الزامات شهروندی است که فصل سوم پژوهش را به خود اختصاص داده است. بعد از بررسی الزامات و مبانی آن توجه به چالش ها و آثار الزامات شهروندی می تواند به تکمیل پژوهش کمک شایانی کند؛ ازاین رو فصل پایانی پژوهش به بررسی این موضوع پرداخته است. دراین پژوهش می توان به این مهم دست یافت که اولا شهروندی، مفهومی متفاوت و متمایز از سایر مفاهیم همچون تابعیت و اقامت است و دیگر اینکه شهروندان در تمامی ابعاد قلمرو کیفری الزاماتی دارند که در صورت نبود اهتمام شهروندان می توان از مکانیسم های حقوق کیفری برای تحقق این الزامات بهره جست. در ابتدا به نظر می رسد که وجود چنین الزاماتی برای شهروندان باعث نقض حقوق فردی و اجتماعی است و حال آنکه این الزامات برای بهره مندشدن هر چه بیشتر شهروندان از حقوق مقرر شهروندی است؛ بنابراین وجود این تکالیف نه تنها چالشی برای شهروندی نبوده، بلکه واجد آثاری هم برای فرد و هم برای جامعه است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب عنوان صفحه مقدمه ۱– بیان مسیله Error! Bookmark not defined ۲–سوالات پژوهش

۴–اهداف پژوهش

۵–روش تحقیق پژوهش

۶–دامنه و قلمرو پژوهش

۷–پیشینه ی پژوهش

۸–محدودیت ها و موانع پژوهش

۹–نوآوری های پژوهش

۱۰–ساختار پژوهش

فصل یک ۱– واکاوی مفهوم شهروندی

۱–۱–شهروندی در گذر زمان

۱–۱–۱– شهروندی در دوران قدیم

۱–۱–۲–شهروندی در یونان باستان

۱–۱–۳– شهروندی در قرون وسطی

۱–۱–۴– شهروندی در ایران باستان

۱–۲–شهروندی در دوران معاصر

۱–۲–۱–شهروندی در اندیشه ی هابز

۱–۲–۲–شهروندی در اندیشه ی کانت و روسو

۱–۲–۳–شهروندی جهانی

۱–۲–۴–شهروندی در ایران

فصل دوم ۲–معیار شهروندی

۲–۱–مفهوم شهروندی

۲–۲–۱–شهروندی در لغت

۲–۲–۲–شهروندی در دانشنامه ها (دایره المعارف)

۲–۲–تابعیت، معیار شهروندی

۲–۲–۱– تاریخچه و تعریف تابعیت

۲–۲–۱–۱–پیشینه ی تابعیت

۲–۲–۱–۲–تعریف تابعیت

۲–۲–۲–ارکان تابعیت

۲–۲–۲–۱–وجود دولت

۲–۲–۲–۲–فرد

۲–۲–۳–چالش های تابعیت بهعنوان معیار شهروندی

۲–۲–۳–۱–اعطای تابعیت

۲–۲–۳–۲–افراد دارای تابعیت مضاعف و شهروندی چندگانه

۲–۲–۳–۳–محروم سازی

الف) محروم سازی رسمی

ب) محروم سازی عملی

۲–۳–حقوق مشترک و اختصاصی شهروند و تبعه

۲–۳–۱–حقوق مشترک تبعه و شهروند

۲–۳–۲–حقوق اختصاصی (خاص) شهروندی

جمع بندی معیار تابعیت

۲–۴–اقامت، معیار شهروندی

۲–۴–۱– مفهوم اقامت

۲–۴–۲– چالش اقامت بهعنوان معیار شهروندی

۲–۵– شهروندی معیار شهروندی

۲–۶–حقوق بشر، معیار شهروند

۲–۶–۱–تمایز حقوق بشر و شهروندی

۲–۶–۲–ارتباط حقوق شهروندی و حقوق بشر:

۲–۷– شهروندی در منابع اسلامی

فصل سوم ۳–چیستی شهروندی

۳–۱–شهروندی در مکتب لیبرال

۳–۱–۱–مولفه های سازندهی لیبرالیسم

۳–۱–۱–۱– تعریف لیبرالیسم

۳–۱–۱–۲–آزادی

۳–۱–۱–۳– فردگرایی

۳–۱–۲–شهروندی از منظر لیبرالیسم

۳–۱–۲–۱مفهوم لیبرالیستی شهروندی

۳–۱–۲–۲–کارکرد شهروندی

۳–۲– شهروندی در سنت جمهوری (شهروندی اجتماعی)

۳–۲–۱–مولفه های جماعت گرایی

۳–۲–۱–۱–خیر عامه

۳–۲–۱–۲– جایگاه فرد در جامعه

۳–۲–۲– ارکان شهروندی جمهوری گرایانه

۳–۲–۲–۱–برخورداری از حقوق

۳–۲–۲–۲–وجود تکالیف

۳–۲–۲–۳–دفاع از حقوق سایر اعضای جامعه

۳–۲–۲–۴–مشارکت فعال در صحنه های اجتماعی

۳–۳–شهروندی در اسلام

۳–۳–۱–جایگاه حق و تکلیف در اسلام

۳–۳–۱–۱–وجود حقوق برای افراد

۳–۳–۱–۲–وجود تکالیف و مسیولیت ها

۳–۳–۱–۳–تلازم حق و تکلیف

۳–۳–۲–جایگاه فرد و جامعه در اندیشهی اسلامی

۳–۳–۲–۱–اصالت فرد و اصالت جامعه

۳–۳–۲–۲–اصالت جامعه

۳–۳–۲–۳–اصالت فرد در عین اصالت جامعه

۳–۳–۲–۴–قبول اصالت فلسفی، اصالت ارزشی و اصالت معرفت شناسی

فصل چهارم ۴– انواع شهروندی

۴–۱– شهروند مسیول

۴–۲–شهروندی منفعل

فصل پنجم ۵–بازتاب الزامات شهروندی در سیاست جنایی ایران

۵–۱–انواع و ابعاد سیاست جنایی

۵–۱–۱–سیاست جنایی (مفهوم و انواع)

۵–۱–۱–۱– مفهوم سیاست جنایی

الف) تحلیل مفهوم مضیق سیاست جنایی

ب) تحلیل مفهوم موسع سیاست جنایی

۵–۱–۲–انواع سیاست جنایی (گونه شناسی سیاست جنایی)

الف) سیاست جنایی تقنینی

ب) سیاست جنایی قضایی

ج) سیاست جنایی اجرایی

د) سیاست جنایی مشارکتی

۵–۲–الزامات شهروندی در فرایند کیفری

۵–۲–۱– الزامات شهروندی در مرحلهی تعقیب و تحقیق

۵–۲–۱–۱–طرح شکایت

۵–۲–۱–۲–افشاء و اعلام جرم

۵–۲–۱–۳– الزام شهروندان به ادای شهادت

۵–۲–۱–۴–بازداشت متهم به وسیلهی شهروندان

۵–۲–۲–۵– بازداشت متهم به وسیلهی مقامات صلاحیتدار

۵–۲–۲–الزامات شهروندی در مرحله ی دادرسی و محاکمه

۵–۲–۲–۱–الزام شهروندان به تصدی منصب قضا

۵–۲–۲–۲–الزام به عضویت درهییت منصفه

۵–۲–۲–۲–۱–سابقهی تقنینی هییت منصفه در نظام حقوقی ایران

۵–۲–۲–۲–۲–عضویت درهییت منصفه

۵–۲–۲–۳–اظهارنظر بهعنوان کارشناس و خبره

۵–۲–۲–۳–۱–جایگاه کارشناسی در حقوق کیفری

۵–۲–۲–۳–۱–مواد ارجاع به کارشناس و لزوم اظهارنظر کارشناسی

۵–۲–۲–۴–الزام به قبول وکالت

۵–۲–۲–۴–۱–وکالت تسخیری

۵–۲–۳–الزامات شهروندی در مرحله ی اجرای حکم

۵–۲–۳–۱–حضور شهروندان در اجرای حکم

۵–۲–۳–۲–پرداخت خسارت و ضرر و زیان به وسیلهی شهروندان

۵–۳–الزامات در حقوق کیفری ماهوی

۵–۳–۱–الزام به علم به قانون

۵–۳–۱–۱–ادلهی الزام شهروندان به علم به قوانین

۵–۳–۱–۱–۱–اشتراک احکام میان عالم و جاهل

۵–۳–۱–۲–قاعدهی الزام شهروندان به یادگیری

۵–۳–۱–۳–فرض علم و آگاهی عمومی

۵–۳–۲–عدم ارتکاب جرم و اطاعت از قانون

۵–۳–۲–۱–:وظیفه ی اخلاقی اولیه به اطاعت از قانون

۵–۳–۲–۲–وظیفه ی اخلاقی به اطاعت از قانون

۵–۳–۲–۳–اطاعت از قانون وظیفه ی اخلاقی نیست

۵–۳–۳–الزام به دفاع از خود و دیگری برای جرم ارتکابی

۵–۳–۳–۱–مبانی دفاع مشروع

۵–۳–۳–۱–۱–تکلیف به حمایت از نفس خود و دیگری

۵–۳–۳–۱–۲–دفاع بهعنوان یک حق طبیعی

۵–۳–۳–۱–۳–تجاوز و عدم حمایت جامعه

۵–۳–۳–۲–موضوع دفاع مشروع

۵–۳–۴–الزامات شهروندی در عرصه ی پیشگیری از جرم

۵–۳–۴–۱–الزامات شهروندی در عرصه ی پیشگیری اجتماعی

۵–۳–۴–۱–۱–الزام والدین به تربیت اطفال

۵–۳–۴–۱–۲–امربه معروف و نهیازمنکر

۵–۳–۴–۲–الزامات شهروندی در عرصه ی پیشگیری وضعی

۵–۳–۴–۲–۱–پیشگیری وضعی از رهگذر بالابردن هزینه ی ارتکاب جرم

۵–۳–۴–۲–۲–پیشگیری وضعی از رهگذر حفاظت از آماج ها

فصل ششم ۶–مبانی تکالیف و الزامات

۶–۱–مبانی حقوقی الزامات شهروندی

۶–۱–۱–تعاون اجتماعی

۶–۱–۱–۱– مفهوم تعاون

۶–۱–۱–۲–ضرورت تعاون و همکاری در اجتماع

۶–۲–حق به توسعه

۶–۲–۱–مفهوم حق توسعه

۶–۲–۲–حق توسعه و الزامات شهروندی

۶–۳–اصل ولایت مردم بر یکدیگر

۶–۳–۱–مراتب ولایت

۶–۳–۲– تکلیف لازمه اعمال ولایت

۶–۴– اصل مشارکت

۶–۴–۱– مفهوم مشارکت

۶–۴–۲–انواع مشارکت

۶–۴–۳–مشارکت و الزامات شهروندی

۶–۵–مبانی پیرا حقوقی

۶–۵–۲–اصل مسیولیت پذیری

۶–۵–۲–نظارت عمومی

۶–۵–۲–۱–مفهوم نظارت

۶–۵–۲–۲–:نظارت همگانی، مبنای تکالیف شهروندی

۶–۵–۳–حکمرانی مطلوب

۶–۵–۳–۱–مفهوم حکمرانی خوب

۶–۵–۴–اصل ضرورت

۶–۵–۴–۱–ضرورت در اسناد حقوق بشر

۶–۵–۴–۲– ضرورت و الزامات شهروندی

۶–۵–۵–حفظ نظام

۶–۵–۵–۲–وجود تکالیف و مشارکت لازمهی حفظ نظام

۶–۵–۶–مصلحت مبنای تکالیف شهروندی

۶–۵–۶–۱– مفهوم مصلحت

۶–۵–۶–۲–مصلحت اساس جعل و تشریع احکام

۶–۵–۶–۳–مصلحت یا مدیریت جامعه

۶–۶–مبانی الزامات شهروندی در اندیشه ی اسلامی

۶–۶–۱– توحید و خدامحوری، مبنای الزامات شهروندی

۶–۶–۲–معاد و اعتقاد به آخرت

۶–۶–۳–تکالیف لازمه ی تکامل و تقرب انسان

۶–۶–۴–مقدمه ی واجب

۶–۶–۵–:دلالت اقتضاء

۶–۶–۶–امر به شیء و اقتضای نهی از ضد آن

فصل هفتم ۷– چالش های فراروی الزامات شهروندی

۷–۱–چالش های مرتبط با افراد

۷–۱–۱–نقض اصل استقلال فردی

۷–۱–۱–۱–نقض اصل استقلال از منظر لیبرالیسم

۷–۱–۱–۲–:نقض اصل استقلال از منظر جامعه گرایی

۷–۱–۱–۳–نقض استقلال از منظر اسلام

۷–۲–اصل آزادی افراد

۷–۳–حق تعیین سرنوشت

۷–۳–۱–حق تعیین سرنوشت در اسناد بین المللی

۷–۳–۲–حق تعیین سرنوشت در منابع اسلامی

۷–۳–۳–تکالیف شهروندی در مواجهه با حق تعیین سرنوشت

۷–۴–مسیولیت شهروندان در قبال الزامات

۷–۴–۱–عدم مسیولیت شهروندان در قبال الزامات شهروندی

۷–۴–۲– مسیولیت دولت و بیت المال

۷–۵–تکالیف شهروندی در مواجهه با اصل برایت

۷–۶–چالش های مرتبط با جامعه

۷–۶–۱– نبود توازن و تناسب حقوق و تکالیف

۷–۶–۲– افزایش هزینه های عمومی

۷–۶–۳– دوراهی های اجتماعی

۷–۶–۳–۱– مفهوم دوراهی اجتماعی

۷–۶–۳–۲–الزامات شهروندی و حق انتخاب شهروندان

۷–۶–۴–تحلیل جامعه شناختی رفتارهای جمعی

۷–۶–۵–انگیزه و مسیولیت، دو شرط شهروندی

فصل هشتم ۸–آثار الزامات و تکالیف شهروندی

۸–۱–آثار مرتبط با فرد

۸–۱–۱– قانون مداری و تبعیت از قانون

۸–۱–۱–۱– قانونمداری پیش شرط انسجام و مشارکت شهروندی

۸–۱–۱–۲– جهل به قانون، علت قانون گریزی

۸–۲–ایجاد امنیت

۸–۲–۱–گونهشناسی امنیت

۸–۲–۲– امنیت بهعنوان حق شهروندی

۸–۲–۳–الزامات شهروندی، شرط تحقق امنیت قضایی

۸–۳– حاکمیت قانون و قانونمداری

۸–۳–۱–مفهوم حاکمیت قانون

۸–۳–۲–حاکمیت قانون و آزادی

۸–۴– آثار مرتبط با اجتماع

۸–۴–۱– ثبات جامعه (ثبات و همبستگی اجتماعی)

۸–۴–۱–۱– ثبات و همبستگی در پرتو نظریه ی پیوند اجتماعی

۸–۴–۱–نظریه ی پیوند اجتماعی

۸–۴–۲– الزامات شهروندی و عنصر وابستگی

۸–۴–۴– ثبات و همبستگی در پرتو نظریه ی آنومی

۸–۴–۴–۱– نظریه ی بی هنجاری

۸–۴–۲–۲– الزامات شهروندی و احساس تعلق به وجدان جمعی و گروهی

۸–۵–۴–گسترش عدالت در جامعه

۸–۴–۵–۱–ایجاد عدالت از راه تکالیف

۸–۴–۵–۲–عدالت و تعامل شهروندی

نتیجهگیری

منابع و مواخذ

کلیدواژه ها

• شهروندی
• حقوق کیفری