حمایت از قربانیان جرایم شرکتی علیه حقوق مصرف کننده در نظام عدالت کیفری ایران

عنوان	حمایت از قربانیان جرایم شرکتی علیه حقوق مصرف کننده در نظام عدالت کیفری ایران
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	سارا مشکین سنجابی
استاد راهنما	جلیل امیدی، علی حسین نجفی ابرندآبادی
استاد مشاور	روح الدین کردعلیوند
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

حمایت از قربانیان جرایم شرکتی علیه حقوق مصرف کننده در نظام عدالت کیفری ایران عنوان رساله ای است که توسط سارا مشکین سنجابی، با راهنمایی جلیل امیدی و علی حسین نجفی ابرندآبادی و با مشاوره روح الدین کردعلیوند در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

چکیده

گستردگی، فرامرزی، پیچیدگی و گاه سازمان یافتگی جرایم شرکت های تجاری، در بستر ناآگاهی مصرف کنندگان و عدم توازن قدرت میان مرتکبان و بزه دیدگان، موجبات رشد روز افزون مصادیق نقض حقوق مصرف کننده را فراهم آورده است. تدوین و اجرای یک نظام متوازن در حمایت از مصرف کنندگان زیان دیده در برابر جرایم شرکت های تجاری، در درجه نخست مستلزم آگاهی از چالش های موجود در سطوح مختلف تقنینی، قضایی و اجرایی و سپس، تلاش برای رفع این چالش ها و توجه به نیازهای مصرف کنندگان به عنوان قربانیان اصلی این جرایم است. در این رساله پژوهشگر در جستجوی پاسخ به این سوال است که؛ در نظام عدالت کیفری ایران، الگوی مطلوب حمایت از قربانیان جرایم شرکتی علیه حقوق مصرف کننده از چه شاخص هایی باید برخوردار باشد؟ برای پاسخ به این سوال، در پژوهشی توصیفی – تحلیلی و با روش تحقیق موردی و زمینه ای ، ابتدا به توصیف آنچه هست و تبیین حمایت ها، دلایل، زمینه ها و کاستی های وضع موجود و تحلیل چرایی چنین وضعیتی می پردازد. یعنی محقق به شناخت و نقد و تحلیل واقعیت موجود پرداخته و از طریق تحقیقات میدانی و مطالعات تطبیقی، برای دستیابی به حقیقت؛ یعنی آنچه که باید باشد، کاوش کرده است. داده های حاصل از این مطالعات، نشان می دهد که نظام حقوقی ایران با وجود اعمال حمایت های پراکنده و ناکافی از حقوق مصرف کنندگان، به دلیل عدم شفافیت فضای فعالیت شرکت–های تجاری و فقدان یک رویکرد منسجم و ضابطه مند در مواجهه با جرایم این شرکت ها و همچنین تمسک به ادله اثبات سنتی و ناکارآمد در برابر این جرایم پیچیده و مدرن و برخوردار نبودن بزه دیدگان این عرصه از حمایت های معمول قربانیان جرایم متعارف، نظیر جبران خسارت دولتی و نقش فعال بزه دیده در فرآیند کیفری، ساز و کارهای لازم را برای حمایت از این دسته از بزه دیدگان تدوین نکرده است. بر اساس یافته های حاصل از این پژوهش؛ برای اعمال حمایت جامع از قربانیان جرایم شرکتی، می بایست به جای تمرکز بر خصوصیت بزه دیده و آسیب پذیری بزه دیدگان خاص، بر دیدگاه های کلیِ تغییر سیاست ها، فرهنگ و روش–هایی که به طور مستقیم با هدف کاهش بزه دیدگی و رسیدن بزه دیدگان به حقوقشان، اتخاذ می شود، تمرکز نمود. بنابراین، صرف پاسخ های سنتی متعارف به این جرایم، یعنی تنبیه و مجازات، اثربخش نیست و لازم است ضمن به رسمیت شناختن بزه دیدگی مصرف کنندگان، روزآمد نمودن قوانین و مقررات، بازتعریف نهادهای اجرای عدالت کیفری و نظام مندسازی وظایف آنها، از دیگر پاسخهای مدنی، جبرانی، ترمیمی و روش های جایگزین حل و فصل اختلاف، در حمایت از مصرف کنندگان قربانی جرایم شرکتی استفاده شود. از اینرو، پژوهش حاضر، پس از تشریح مفاهیم، مبانی و چرایی حمایت از قربانیان جرایم شرکتی در فصل نخست، در فصل دوم، به بیان حمایت های موجود از مصرف کنندگان بزه دیده و چالش های فراروی این بزه–دیدگان در مراحل مختلف تقنینی، قضایی و اجرایی پرداخته و در فصل سوم با استفاده از داده های حاصل از دو فصل پیشین، به تدوین الگوی مطلوب برای اعمال حمایت حداکثری از مصرف کنندگان در برابر جرایم شرکتی، نایل آمده است.

ساختار و فهرست رساله

۱ فصل اول: مقدمه و کلیات طرح تحقیق، مفاهیم و مبانی

۱–۱ مقدمه و کلیات طرح تحقیق

۱–۱–۱ بیان مساله

۱–۱–۲ پیشینه پژوهش:

۱–۱–۳ پرسش های تحقیق

۱–۱–۴ نظریه و فرضیه های پژوهشی

۱–۱–۵ روش شناسی پژوهش

۱–۱–۵–۱ روش پژوهش

۱–۱–۵–۲ روش و ابزار گردآوری اطلاعات

۱–۱–۵–۲–۱ تحلیل محتوا

۱–۱–۵–۲–۲ مصاحبه

۱–۱–۵–۲–۳ مشاهده

۱–۱–۵–۳ روش نمونه گیری و حجم نمونه ها

۱–۱–۶ چارچوب و سازماندهی پژوهش

۱–۲ مفاهیم

۱–۲–۱ جرم شرکتی

۱–۲–۲ قربانی

۱–۲–۳ مصرف کننده :

۱–۲–۳–۱ مفهوم حمایت از مصرف کننده

۱–۲–۳–۲ حمایت از مصرف کننده در اسناد بین المللی

۱–۲–۳–۳ حمایت از مصرف کننده در حقوق ایران

۱–۳ مبانی حمایت از مصرف کننده

۱–۳–۱ مبانی حمایت کیفری

۱–۳–۱–۱ مبنای حقوق بشری

۱–۳–۱–۱–۱ حق بر سلامت

۱–۳–۱–۱–۲ حقوق بشر بزه دیده مدار

۱–۳–۱–۲ مبانی جرم انگاری

۱–۳–۱–۲–۱ اصل صدمه یا ضرر

۱–۳–۱–۲–۲ اصل مصلحت و نظم عمومی

۱–۳–۱–۲–۳ اصل برخورداری از بازار رقابتی و ضد انحصار

۱–۳–۲ مبانی حمایت مدنی

۱–۳–۲–۱ حمایت از طرف ضعیف معاملات

۱–۳–۲–۲ منع سوء استفاده از موقعیت مسلط

۱–۳–۲–۳ ممنوعیت تحمیل شروط غیر منصفانه ۷۱

فصل دوم: جلوه ها و چالش های حمایت از قربانیان جرایم شرکتی علیه مصرف کننده

۲–۱ جلوه های حمایت از قربانیان جرایم شرکتی

۲–۱–۱ حمایت های تقنینی

۲–۱–۱–۱ حمایت های تقنینی کیفری

۲–۱–۱–۲ حمایت های تقنینی مدنی

۲–۱–۱–۳ حمایت های تقنینی از مصرف کنندگان در بستر فضای مجازی

۲–۱–۲ نهاد های متصدی حمایت از حقوق مصرف کننده

۲–۱–۲–۱ نهادهای تنظیم گرانه و نظارتی

۲–۱–۲–۲ نهادهای کنترل اصالت کالا

۲–۱–۳ حمایت از مصرف کنندگان زیاندیده در فرآیند دادرسی

۲–۱–۳–۱ نقش حمایتی سازمان های مردم نهاد (سمن ها) در فرآیند دادرسی

۲–۱–۳–۲ تاثیر انجمن های حامی حقوق مصرف کنندگان در حمایت از آن ها

۲–۱–۳–۳ تسهیل فرآیند دادرسی مصرف کنندگان بزه دیده در بستر فضای مجازی

۲–۲ چالش ها

۲–۲–۱ چالش های حمایت از بزه دیدگان در مرحله تقنینی

۲–۲–۱–۱ نقش شرکت های تجاری در جهت دهی به گفتمان قانونی

۲–۲–۱–۲ فقدان جرم انگاری رفتارهای آسیب زای شرکت های تجاری

۲–۲–۱–۳ فقدان کارآمدی و انسجام قوانین

۲–۲–۱–۴ عدم تفکیک میان جرایم و تخلفات شرکت های تجاری در قوانین کیفری

۲–۲–۲ چالش های مرحله کشف جرم

۲–۲–۲–۱ فقدان داده های آماری و اطلاعاتی

۲–۲–۲–۲ فقدان موازنه قدرت میان شرکت های تجاری و بزه دیدگان در فرآیند کشف جرم

۲–۲–۲–۲–۱ تسخیر نهادی

۲–۲–۲–۲–۲ دولتی بودن شرکت ها به مثابه مانعی در کشف جرایم آن ها

۲–۲–۲–۳ تعدد و عدم هماهنگی نهاد های نظارتی

۲–۲–۲–۴ عدم کنترل صحیح و نظام مند برفرآیند تولید و توزیع کالا

۲–۲–۲–۵ فقدان تخصص کنشگران کشف جرایم شرکتی و ابهام در انجام وظایف آن ها

۲–۲–۳ چالشهای حمایت از بزه دیدگان در مرحله تحقیقات مقدماتی و دادرسی

۲–۲–۳–۱ عدم توجه به قربانیان جرایم شرکتی در فرآیند تحقیق

۲–۲–۳–۲ اطاله فرآیند تحقیقات در جرایم شرکت های تجاری

۲–۲–۳–۳ موانع فراروی بزه دیدگان برای اثبات جرایم شرکت های تجاری

۲–۲–۴ مشکلات بزه دیدگان در جریان دادرسی

۲–۲–۴–۱ تعدد مراجع متولی مبارزه با جرایم شرکتی و سرگردانی بزه دیدگان

۲–۲–۴–۲ فقدان ساز و کار منسجم برای جبران خسارت بزه دیدگان ۱۸۴

فصل سوم: شاخص های الگوی مطلوب حمایت از قربانیان جرایم شرکتی علیه مصرف کننده

۳–۱ کارآمدسازی قوانین با ماهیت رفتار شرکتهای تجاری

۳–۱–۱ برخورداری از قوانین کارآمد با تمسک به سیاستگذاری تجربه محور

۳–۱–۲ وضع مقررات تکمیلی و تنظیم گرانه

۳–۱–۳ متناسب سازی پاسخ های کیفری با نیاز بزه دیدگان

۳–۱–۳–۱ جبران خسارت بزه دیدگان در اعداد ضمانت اجراهای کیفری

۳–۱–۳–۲ تعیین جزای نقدی متناسب با گردش مالی شرکت

۳–۱–۳–۳ جایگزینی ضمانت اجراهای کیفری با خدمات اجتماعی مفید به حال مصرف کنندگان

۳–۱–۳–۴ الزام شرکت ها به اصلاح فرآیند های آسیب زا

۳–۲ به رسمیت شناختن حقوق قربانیان جرایم شرکتی در فرآیند رسیدگی کیفری

۳–۲–۱ دسترسی به اطلاعات

۳–۲–۲ دسترسی به ادله اثبات کارآمد

۳–۲–۳ شرکت در فرآیند دادرسی کیفری

۳–۳ شفافیت عملکرد شرکت های تجاری برای مصرف کنندگان

۳–۳–۱ ایجاد بستر اعلان جرم از سوی کارکنان شرکتهای تجاری

۳–۳–۲ تجارت الکترونیک به مثابه ابزاری برای شفاف سازی

۳–۳–۳ رهگیری الکترونیکی فعالیت شرکتهای تجاری

۳–۴ یکپارچه سازی نهاد های نظارتی موازی

۳–۵ مشارکت نهادهای مردمی (سمن ها) در حمایت از قربانیان جرایم شرکتی

۳–۵–۱ ایجاد بستر آزادی عمل سمن ها در حمایت از مصرف کنندگان

۳–۵–۲ افزایش سهم مشارکت سمن ها در حل و فصل اختلاف

۳–۵–۳ به رسمیت شناختن امکان طرح دعاوی جمعی از سوی سمن ها

۳–۶ ایجاد بستر اعمال فرآیندهای ترمیمی در روابط بزه دیدگان و شرکت های تجاری

۳–۶–۱ میانجیگری

۳–۶–۲ ایجاد بستر مذاکره و توافق با شرکت ها

۳–۶–۳ ایجاد سیستم حل اختلاف آنلاین (ODR) ۲۷۲

نتیجه گیری و پیشنهادها: ۲۸۱

ضمایم

کلیدواژه ها

• حمایت
• بزه دیده گان
• شرکت های تجاری
• نظام عدالت کیفری
• مصرف کنندگان