ضمانت های اجرایی حقوق متهم در فقه حقوق ایران و اسناد بین المللی
 | |
| عنوان | ضمانت های اجرایی حقوق متهم در فقه حقوق ایران و اسناد بین المللی |
|---|---|
| رشته | حقوق جزای اسلامی |
| دانشجو | سیدمحمدرضا نقیبی |
| استاد راهنما | اعظم مهدوی پور |
| استاد مشاور | ابوالحسن مجتهد سلیمانی، سودابه رضوانی |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۳۹۸ |
| دانشگاه | دانشگاه خوارزمی |
ضمانت های اجرایی حقوق متهم در فقه حقوق ایران و اسناد بین المللی عنوان رساله ای است که توسط سیدمحمدرضا نقیبی، با راهنمایی اعظم مهدوی پور و با مشاوره ابوالحسن مجتهد سلیمانی و سودابه رضوانی در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه خوارزمی دفاع گردید.
چکیده
از جمله قواعد مسلم حقوقی در نظام های گوناگون حقوقی این است که انسانی که اتهام یا اتهاماتی متوجه او شده است دارای حقوقی است. حقوق متهم را می توان در دو مرحله ۱– کشف، تعقیب و تحقیقات مقدماتی ۲– رسیدگی و صدور حکم، مورد شناسایی قرار داد، چون متهم در مراحل دوگانه موصوف با ضابطین دادگستری و دادرس روبروست که از قدرت و اقتدار قضایی برخوردارند. چه بسا آنان در فرایند اعمال اقتدار قضایی به زعم دفاع از حقوق جامعه، حقوق متهم را نادیده بگیرند. سوال اساسی این است که ساز وکارهای تضمین حقوق متهم در حقوق کنونی حاکم بر ایران، مقررات و اسناد بین المللی و فقه کدامند؟ در این پژوهش با امعان نظر در منابع حقوق و فقه دریافتیم که اولا: حقوقدانان و فقیهان در مصادیق حقوق متهم اتفاق نظر دارند، ولی مبانی و ادله مربوط به شناسایی این حقوق در برخی موارد متفاوت است. ثانیا: برخی از حقوق متهم برای تضمین حقوق دیگر وی پیش بینی شده اند یعنی در حقیقت کارکردی دوگانه دارند، یعنی علاوه بر این که خود حق متهم هستند ضمانت اجرای حق دیگر او نیز می باشند. چنانکه حق ممنوعیت دستگیری و بازداشت خودسرانه اگرچه خود از حقوق متهم است ولی ساز و کاری برای تضمین حق آزادی وی به شمار می آید یا حق بهره مندی متهم از وکیل نیز خود از حقوق متهم و ضمانت اجرای حق دفاع وی تلقی می گردد، از این رو، بازخوانی حقوق متهم در منابع فقه و حقوق در این پژوهش نه به انگیزه شناسایی آن به عنوان حق متهم که به عنوان ضمانت اجراهای حقوقی صورت گرفته است. ثالثا: تضمین برخی حقوق متهم با ساز و کار شناسایی کارکرد ضمانت اجرایی برای حقوق دیگر برای حمایت از وی کافی نیست بلکه باید ضمانت اجراهای کیفری، حقوقی و اداری را پیش بینی کرد تا متهم بتواند در مواجهه با اقتدار ماموران دولت در مراحل گوناگون از حقوق مربوط بهره مند باشد . در فقه امامیه به استناد قواعدی چون التعزیر بما یراه الحاکم می توان به ضمانت اجرای کیفری حقوق متهم اذعان کرد و به استناد قاعده لا ضرر بر فرض مشروع بودن آن به لزوم جبران خسارت متهم حکم کرد. در حقوق ایران برخی از اصول قانون اساسی و مواد قانونی در قانون مجازات اسلامی، قانون آیین دادرسی کیفری و ماده واحده قانون حقوق شهروندی بر ضمانت اجراهای کیفری دلالت دارند. همچنین موادی از قانون استخدامی نیروی انتظامی ، قانون مسیولیت های مدنی ، قانون نظارت بر رفتار قضات بر مسیولیت های مدنی و انتظامی و لزوم جبران خسارت ایراد شده به متهم در فرض نقض حقوق وی دلالت دارند. در مقررات و اسناد بین المللی نیز مواد ۱۰ و ۱۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده ۱۴ میثاق بین المللی حقوق سیاسی و مدنی و بخش ۲۶ اعلامیه آمریکایی حقوق بشر، ماده ۶ کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و آزادی های اساسی، ماده ۸ کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر و ماده ۷ منشور آفریقایی حقوق بشر و مواد ۶۶ و ۶۷ اساسنامه دادگاه کیفری بین المللی متضمن از ضمانت های اجرایی حقوق متهم حکایت دارد. با وجود این قوانین و مقررات موصوف در حقوق داخلی و حقوق بین الملل، نارسایی هایی به چشم می خورد که در پیشهادات ، وجوه تکمیل آن ارایه شده است.
ساختار و فهرست رساله
فهرست مطالب عنوان صفحه مقدمه
بیان مساله
سوالات تحقیق
۱) سوال اصلی
۲) سوالات فرعی
فرضیات تحقیق
اهداف و ضرورت و اهمیت
نوآوری پژوهش
روش شناسی پژوهش
سوابق و پیشینه پژوهش
ساختار پژوهش
فصل اول– کلیات و مفاهیم
مبحث اول: معناشناسی تضمین و حقوق متهم
گفتار اول : معناشناسی تضمین
گفتار دوم : معناشناسی حقوق
گفتار سوم: معناشناسی حق دفاع
گفتار چهارم : معناشناسی متهم
ا لف ) متهم در لغت
ب) متهم در اصطلاح
ج) مفهوم حقوق متهم در نظام دادرسی اسلامی
د) معناشناسی حق دفاع متهم
گفتار پنجم : معناشناسی تضمین های ناظر بر حقوق متهمین
مبحث دوم: مبانی حقوق متهم
گفتار اول : اصل کرامت انسانی
الف) مفهوم لغوی کرامت
ب) مفهوم اصطلاحی کرامت
ج) انواع کرامت
د) کرامت در نظام حقوقی اسلام
گفتار دوم: فرض بی گناهی یا اصل برایت
الف) مفهوم لغوی اصل برایت
۱) اصل برایت در فقه
۲) اصل برایت در حقوق ایران و اسناد بین المللی
ب) آثار اصل برایت در حقوق دفاعی متهم
ج) تحلیل فرضی بی گناهی در فرایند دادرسی کیفری
گفتار سوم : اصل حراست از حقوق و آزادی های فردی
گفتار چهارم : اصل ضرورت اجرای عدالت
الف – معنا و مفهوم عدالت
ب) آثار عدالت قضایی
۱) اصل قانونی بودن جرم و مجازات ۴۵
) حق برخورداری متهم از دادرسی عادلانه
مبحث سوم : منابع قانونی و اساسی تضمین حقوق متهم
گفتار اول: اسناد بین المللی
الف) اعلامیه جهانی حقوق بشر
ب) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی
ج) اعلامیه اسلامی حقوق بشر
د) معاهده اروپایی حقوق بشر
ه–) معاهده ضد شکنجه رفتار با مجازات ظالمانه و غیر انسانی ( معاهده ضد شکنجه )
و) قواعد حداقل رفتار با زندانیان مصوب سازمان ملل
گفتار دوم: قوانین موضوعه داخلی
گفتار سوم: رویه قضایی
گفتار چهارم: منابع فقهی تضمین های حقوق مربوط به متهمین
الف– کتاب
ب) سنت
ج) قواعد فقهی
۱) قاعده ی درء و مستندات آن
۱–۱) روایات
۲–۱) احراز موضوع شرط تنجز حکم
۳–۱) ملاک در عروض شبهه
۴–۱) دلالت قاعده درء بر تضمین حقوق متهم
۲) قاعده ی قبح عقاب بلا بیان و دلالت آن بر حقوق متهم
۳) قاعده استصحاب و دلالت آن بر حقوق متهم
فصل دوم – ضمانت های اجرایی حقوق متهم در مرحله کشف ، تعقیب و تحقیقات مقدماتی
مبحث اول: ضمانت های اجرایی ناظر بر حق آزادی متهم در مرحله کشف ، تعقیب و تحقیقات مقدماتی
گفتار اول: ممنوعیت دستگیری و بازداشت غیر قانونی
الف) ممنوعیت دستگیری و بازداشت غیرقانونی متهم در اسناد بین المللی
ب) ممنوعیت دستگیری و بازداشت غیر قانونی متهم در حقوق ایران
۱– ضمانت اجرای دستگیری متهم بدون احراز عنوان ضابط دادگستری
۲– ضمانت اجرای دستگیری غیر قانونی متهم بدون حکم مقام قضایی ۷۷
– ضمانت اجرای تحت نظر داشتن متهم بیش از
ساعت
گفتار دوم : ممنوعیت اخذ تامین از متهم از سوی ضابطین دادگستری
گفتار سوم : مصونیت مسکن از تعرض و تجاوز و تجسس
الف– مصونیت مسکن متهم در اسناد بین المللی و حقوق ایران
ب– مصونیت مسکن متهم در فقه
گفتار چهارم : مصون بودن مراسلات، مکالمات و مکاتبات متهم
الف) مصونیت مراسلات و مکاتبات متهم در اسناد بین المللی و حقوق داخلی
ب) مصون بودن مراسلات و مکاتبات متهم در حقوق اسلام
گفتار پنجم : حرمت حریم خصوصی
الف– حریم خصوصی در حقوق موضوعه ایران و اسناد بین المللی
۱)حریم خصوصی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ۹۶
) ضمانت های اجرایی حمایت از حریم خصوصی در قانون مجازات اسلامی
۳) حمایت از حریم خصوصی در قانون آیین دادرسی کیفری
۴) حمایت از حریم خصوصی در قانون حقوق شهروندی
۵) حمایت از حریم خصوصی در اسناد بین المللی
ب) حمایت از حریم خصوصی متهم در فقه
گفتار ششم: احضار و جلب متهم بر اساس قانون
الف) طریقه احضار مدعی علیه در اسلام
ب) حقوق متهم در زمان احضار
ج) حقوق متهم در زمان جلب
۱) جلب متهم به موجب برگ جلب
۲) شیوه های استثنایی جلب متهم
۲–۱ جلب بدون احضار
۲–۲ جلب در شب
د) حقوق و تضمینات متهم مجلوب
۱– مدلل و مستند بودن جلب
۲– رعایت حیثیت و کرامت انسانی متهم هنگام جلب
۳– تحویل فوری متهم مجلوب به مرجع قضایی
۴– تفهیم اتهام و شروع فوری تحقیق پس از جلب
گفتار هفتم : حق اطلاع و تماس و پاسخگویی به خانواده و بستگان
مبحث دوم: ضمانت های اجرایی ناظر بر حق دفاع متهم در مراحل کشف ، تعقیب و تحقیقات مقدماتی
گفتار اول : آگاهی از اتهام و ذکر دلایل آن
الف– تفهیم اتهام در حقوق موضوعه ایران و اسناد بین المللی
ب)تفهیم اتهام در حقوق اسلام:
گفتار دوم : اعلام مواظبت در اظهارات
گفتارسوم: حق سکوت متهم
الف ) حق سکوت متهم در حقوق ایران و اسناد بین المللی :
ب) حق سکوت متهم در حقوق اسلام
گفتار چهارم: حق بهره مندی متهم از وکیل
گفتار پنجم: ضمانت اجرای جبران خسارت ناشی از عدم رعایت حق برخورداری از وکیل
گفتار ششم: حق مصونیت از هرگونه اکراه و شکنجه
الف) ممنوعیت شکنجه در کنوانسیون ها و اسناد بین المللی
ب) ممنوعیت شکنجه درقوانین ایران
ج) احکام مربوط به شکنجه در فقه و ادله حرمت آن
۱– قرآن کریم
۲– سنت
۳– سیره معصومان علیهم السلام
۴– اجماع
۵– عقل
گفتار هفتم – حق مواجهه با شهود مخالف و تسهیل ادای شهادت شهود موافق
گفتار هشتم – سلب حق اعتراض به توقیف و حق معاینه توسط پزشک
مبحث سوم : ضمانت های حق دفاع متهم در قرار تامین بازداشت موقت
گفتار اول: حق دفاع متهم در قرار تامین بازداشت موقت
الف) قرار بازداشت موقت در اسناد بین المللی و حقوق ایران
ب) قرار بازداشت موقت در فقه
ج) ضمانت اجرای نقض حقوق متهم در قرار بازداشت موقت
گفتار دوم: جبران خسارت ناشی از بازداشت متهم بی گناه
الف– سیره قضایی
ب– قاعده لاضرر
ج– قاعده تسبیب
مبحث چهارم : ضمانت اجراهای حقوق اختصاصی متهمان زن
گفتار اول: حق متهم زن در همراه داشتن طفل خود
گفتار دوم : بازجویی توسط ضابط آموزش دیده زن
گفتار سوم: حق دسترسی راحت به تسهیلاتی برای مراقبتهای قبل و بعد از زایمان و حق وضع حمل در بیمارستانی خارج از بازداشتگاه
گفتار چهارم : برخورداری از حمایت های تشکل ها و نهادهای مدنی مرتبط با زنان
گفتار پنجم : ضرورت وجود پلیس زن جهت حمایت از منزلت انسانی زنان متهم و بزهکار
گفتار ششم : لزوم بازرسی بدنی زنان و بازرسی از اماکن مخصوص بانوان توسط ضابط زن
گفتار هفتم : مددکاری و مشاوره زنان متهم به وسیله زنان
مبحث پنجم: ضمانت اجراهای قانونی و اساسی حمایت از حقوق متهم در حقوق کیفری ایران
گفتار اول: ضمانت اجراهای حقوقی ابطال دلایل و تحقیقات
گفتار دوم: ضمانت اجراهای کیفری
الف) در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
ب) در قانون مجازات اسلامی
ج) در قانون حقوق شهروندی
د) در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲
گفتار سوم : ضمانت اجرای اداری – انتظامی
گفتار چهارم : ضمانت اجراهای مدنی
فصل سوم – ضمانت اجراهای حقوق متهم در مرحله دادرسی و صدور حکم در دادگاه
مبحث اول: رعایت اصل تساوی و محاکمه توسط دادگاه بی طرف و مستقل
گفتار اول: رعایت اصل تساوی بی طرفی دادگاه در اسناد بین المللی و قوانین داخلی
گفتار دوم : رعایت اصل تساوی در حقوق اسلام
الف) اصل تساوی اصحاب دعوا و اصل رعایت حقوق دفاعی
ب) رعایت اصل تساوی در رفتار با طرفین رسیدگی به مثابه یک اصل مسلم فقهی
ج) سیره عقلا در خصوص موضوع
مبحث دوم: علنی بودن دادرسی دادگاه
گفتار اول : علنی بودن محاکمه در حقوق ایران و اسناد بین المللی
گفتار دوم : علنی بودن دادرسی در فقه
مبحث سوم: حق استفاده از وکیل مدافع در مرحله دادرسی
گفتار اول: حق بهره مندی از وکیل مدافع در دادرسی های کیفری، حقوق ایران و اسناد بین الملل
الف) حق استفاده از وکیل انتخابی
ب) حق استفاده از وکیل اجباری
گفتار دوم: حق بهره مندی از وکیل در حقوق اسلام
مبحث چهارم: حق منع محاکمه مجدد به مناسبت اتهام واحد
گفتار اول: جایگاه قاعده منع محاکمه مجدد در اسناد بین المللی
الف) دادگاه نظامی نورنبرگ
ب) دادگاه یوگسلاوی سابق
ج) دادگاه رواندا
د) دادگاه سیرالیون
ه–) تضمین اجرای قاعده
گفتار دوم: جایگاه منع محاکمه مجدد در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲
مبحث پنجم : حق واخواهی برای متهم غایب
گفتار اول: حق واخواهی در حقوق موضوعه ایران و اسناد بین المللی
گفتار دوم: حق واخواهی در حقوق اسلام
مبحث ششم : حق تجدیدنظرخواهی از آراء کیفری
گفتار اول: تجدیدنظرخواهی در اسناد بین الملل و قوانین داخلی
گفتار دوم: تجدیدنظرخواهی در فقه امامیه
نتایج و یافته ها
پیشنهادات
منابع و مآخذ:
چکیده انگلیسی ۲۸۹
کلیدواژه ها
- حقوق متهم
- ضمانت اجراهای کیفری
- ضمانت اجراهای مدنی
- حق آزادی
- حق دفاع