قصاص چشم

مطابق ماده ۴۰۲ قانون مجازات اسلامی: «اگر شخصی یک چشم کسی را درآورد یا کور کند، قصاص می‌شود، گرچه مرتکب بیش از یک چشم نداشته باشد و دیه ای به وی پرداخت نمی‌شود. این حکم در مورد همه اعضای زوج بدن جاری است.»

چه جانی یک چشم و چه دو چشم کسی را کور کند یا درآورد، اگر فقط یک چشم داشته باشد، همان یک چشم را باید قصاص نمود، اما اگر این اقدام منتهی به پرداخت دیه شود، در خصوص دو چشم، دو دیه و در خصوص یک چشم نیز یک دیه پرداخت می‌شود.

در فقه

برخی از فقها معتقدند به موجب آیات قرآن، قصاص چشم ثابت است و اگر جانی یک چشم و مجنی علیه دو چشم داشته باشد حتی اگر در نهایت، جانی کور شود نیز قصاص اعمال می‌شود.مستند فقهی این ماده را باید روایتی از امام صادق (ع) دانست، منتهی عده ای این روایت را ضعیف دانسته‌اند. همچنین اجماع در خصوص امکان قصاص فرد تک چشمی که عمدا چشم فردی سالم را کور کند یا درآورد، وجود دارد.

برخی از فقها معتقدند مجنی علیه می‌تواند در اجرای قصاص چشم مرتکب را با دست درآورد، اما گروهی دیگر معتقدند بهتر است این عمل با آلت برنده ای انجام شود.

در رویه قضایی

به موجب رأی شماره ۲۹۷_۱۳۷۰/۵/۷ صادره از شعبه ۱۲ دیوان عالی کشور: اگر چه دادگاه بدوی رأی به قصاص چشم چپ محکوم علیه را صادر کرده‌است، اما از آنجا که لازم است در قصاص جرح تساوی و مماثله رعایت شده و ممکن باشد و نیز بیم تلف جانی یا زیان متصور نباشد، رأی فوق نقض می‌شود.

کور کردن چشم فرد یک چشم

در قانون

به موجب ماده ۴۰۳ قانون مجازات اسلامی: «اگر شخصی که دارای دو چشم است، چشم کسی را که فقط یک چشم دارد، درآورد یا آن را کور کند، مجنی علیه می‌تواند یک چشم مرتکب را قصاص کند و نصف دیه کامل را هم دریافت دارد یا از قصاص یک چشم مرتکب منصرف شود و دیه کامل بگیرد مگر اینکه مجنی علیه یک چشم خود را قبلاً در اثر قصاص یا جنایتی که استحقاق دیه آن را داشته‌است، از دست داده باشد، که در این صورت می‌تواند یک چشم مرتکب را قصاص کند یا با رضایت مرتکب، نصف دیه کامل را دریافت نماید.»

برخی معتقدند در دو حالت، گرفتن دیه چشم ممنوع می‌باشد: حالت نخست، مربوط به زمانی است که چشم اول مجنی علیه به موجب جنایتی که خود وی پیشتر مرتکب شده‌است قصاص شده باشد، حالت دوم نیز مربوط به زمانی است که مجنی علیه چشم نخست خود را در راستای جنایتی که علیه وی واقع شده و استحقاق اخذ دیه را داشته و دیه را اخذ نموده یا جانی را عفو کرده، از دست داده‌است.

عدم تأثیر علم یا جهل مرتکب نسبت به وضعیت خاص مجنی علیه

در اعمال این ماده، آگاهی یا ناآگاهی مرتکب نسبت به یک چشم داشتن فرد مجنی علیه لازم نیست.

نظریات پیرامون حق قصاص مجنی علیه

در این خصوص به‌طور کلی چند نظریه مطرح شده‌است: ۱- مجنی علیه، حق قصاص هر دو چشم جانی را دارد. ۲- مجنی علیه، حق قصاص یک چشم جانی را دارد ولی مستحق دیه نمی‌باشد. ۳- علاوه بر قصاص یک چشم، باید قائل به پرداخت دیه نیز بود.

در فقه

مستند فقهی و شرعی این ماده را عده ای روایتی از امام صادق (ع) می‌دانند.

همچنین روایتی در این خصوص وجود دارد که به موجب آن، امیر المؤمنین علی (ع) به مردی که دیگری با سنگی، یک چشم سالم او را کور کرده بود، گفت: «می‌توانی یک چشمش را کور کنی و نصف دیه را بگیری؛ زیرا یک چشم تو به منزله دو چشم می‌باشد.

گروهی از فقها در کتب خود بیان نموده‌اند که چنانچه کسی با دو چشم، یک چشم دیگری را در بیاورد و کوری کامل او را منجر شود، تنها یک چشم او قصاص می‌شود و نیز بیان شده‌است که علاوه بر قصاص، حق اخذ نیمی از دیه را دارد، چرا که جانی همه قوه بینایی او را از میان برده و منجر به دیه کامل شده‌است.

قصاص چشم سالم در برابر چشم‌های نامتعارف از لحاظ دید یا شکل

در قانون

مطابق ماده ۴۰۵ قانون مجازات اسلامی: «چشم سالم، در برابر چشم‌هایی که از لحاظ دید یا شکل، متعارف نیستند، قصاص می‌شود.»

عده ای معتقدند که این ماده با شرط سلامت در قصاص اعضاء در تضاد است، چرا که امکان قصاص چشم سالم در برابر چشم ناسالم وجود ندارد، اما در پاسخ به این ایراد گفته شده‌است که سلامت باید در مقابل عیوب اساسی اعضاء بدن تعریف شود، لذا نامتعارف بودن از لحاظ دید یا شکل را نمی‌توان معیوب بودن چشم تلقی کرد.

مصادیق چشم نامتعارف

در این خصوص لازم است به بررسی مفهوم برخی از چشم‌هایی که در عرف، نامتعارف محسوب می‌شوند، بپردازیم: «اعشی» را شب کور معنی کرده‌اند و جنایت بر چشم اعشی را موجب قصاص دانسته‌اند،همچنین جنایت بر «چشم احول» یا کژ چشم بودن مجنی علیه موجب قصاص است.«چشم اعمش» به معنی چشمی است که دچار چرک و اشک است، جنایت بر این چشم نیز با وجود سالم بودن چشم جانی، موجب قصاص است. از سوی دیگر «اجهر» به کسی گفته می‌شود که در روز قادر به دیدن نباشد، جنایت بر این چشم نیز موجب قصاص است.

قصاص بینایی

در قانون

مطابق ماده ۴۰۴ قانون مجازات اسلامی: «اگر شخصی بدون آسیب رساندن به حدقه چشم دیگری، بینایی آن را از بین ببرد، فقط بینایی چشم مرتکب، قصاص می‌شود. چنانچه بدون آسیب به حدقه چشم مرتکب، قصاص ممکن نباشد، تبدیل به دیه می‌شود و مرتکب به پرداخت دیه و تعزیر مقرر در قانون محکوم می‌شود.»

در فقه

مستند فقهی این ماده را گروهی روایتی از امام صادق (ع) می‌دانند،هرچند این روایت ضعیف است اما فقها آن را قابل اعمال دانسته‌اند،گروهی نیز مبنای شرعی این ماده را روایتی از امیر مؤمنان حضرت علی (ع) می‌دانند.

گروهی از فقها معتقدند اگر در نتیجه جنایت، بینایی چشم مجنی علیه از بین برود اما حدقه چشم او باقی بماند، بزهدیده حق دارد جانی را به همان شکل قصاص نماید. برخی از فقها نیز گفته‌اند در صورتی که قوه بینایی از بین رفته باشد و حدقه باقی بماند، باید برای قصاص بر پشت پلک‌های جانی، پنبه خیس گذاشته شود و او را در مقابل آیینه ای داغ و رو به نور خورشید بگذارند تا بدین ترتیب بدون از بین رفتن حدقه، قوه بینایی اش را از دست بدهد.

در رویه قضایی

به موجب رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور به شماره پرونده ۱۰–۱۳۷۲/۷۰، هرگاه کسی یک چشم دیگری را کور کند یا در بیاورد، قصاص می‌شود.