قضازدایی کیفری؛ مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و انگلستان

عنوان	قضازدایی کیفری؛ مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و انگلستان
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	حسن رودسرابی
استاد راهنما	نسرین مهرا
استاد مشاور	باقر شاملو، علی صفاری
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	دانشگاه شهید بهشتی

قضازدایی کیفری؛ مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و انگلستان عنوان رساله ای است که توسط حسن رودسرابی، با راهنمایی نسرین مهرا و با مشاوره باقر شاملو و علی صفاری در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه شهید بهشتی دفاع گردید.

چکیده

از جمله معضلات پیش روی نظام های عدالت کیفری دنیا از جمله ایران و انگلستان، تراکم پرونده ها و تورم جمعیت کیفری زندان ها است. برای رفع این دو معضل، راهکارهای مختلفی از سوی جرم شناسان و حقوق دانان کیفری پیشنهاد و توسط سیاست گذاران جنایی اجرا شده است که، مهم ترین آنها، قضازدایی کیفری است. قضازدایی کیفری، در معنای عام خود، کلیه اقداماتی که، از ابتدای کشف جرم تا زمان اجرای مجازات، با هدف خارج کردن مرتکب از فرایند رسمی کیفری، از سوی متصدیان نظام عدالت کیفری اعمال می شود را در بر می گیرد. این استراتژی، دارای مبانی مختلف فلسفی، جرم–شناختی، حقوقی و به ویژه کارکرد گرا است. در نظام عدالت کیفری انگلستان، به دلیل اختیارات ناشی از کامن لا، سیاست گذاران جنایی، توجه ویژه ای به این موضوع داشته و از تدابیر مختلفی در سرتاسر فرایند کیفری، به منظور خارج کردن هر چه زودتر مرتکب از این فرایند رسمی، بهره برده اند. در این نظام، قانون گذار از تدابیر قضازدای پیش دادرسی، در قالب حل و فصل های خارج دادگاهی در دسترس پلیس، نهاد های اداری و دادستان، برای خروج مرتکبین جرایم کم اهمیت از فرایند رسمی کیفری بهره برده است. این رویکرد، با معیارهای قضازدایی کیفری، یعنی استفاده از تدابیر قضازدایی پیش دادرسی برای برخورد با جرایم کم اهمیت، کاملا مطابقت دارد. اما، تدابیر قضازدا در این نظام، محدود به مرحله پیش–دادرسی نیست؛ بلکه، قاضی دادگاه نیز، از ابتدای ورود پرونده به دادگاه تا زمان تعیین و اجرای مجازات، اختیارات قضازدای بی شماری برای برخورد با مرتکبین جرایم کم اهمیت و با اهمیت متوسط دارد. به علاوه، اگرچه، در جرایم شدید، قانون گذار انگلستان، سخت گیری بیشتری از خود به خرج داده است؛ اما، برای برخی از مرتکبین این جرایم که خطری برای جامعه ندارند نیز، در مرحله تعیین و اجرای مجازات(حبس)، تدابیری برای خروج زودتر آنها از این فرایند، پیش بینی کرده است. در یک کلام، نظام عدالت کیفری انگلستان، با اتخاذ یک رویکرد کاملا دقیق و مرحله به مرحله، از تدابیر قضازدایی پیش–دادرسی و مرحله رسیدگی، در جایگاه درست خود بهره برده و کمک شایانی به رفع دو معضل تراکم پرونده ها و تورم جمعیت کیفری زندان ها کرده است. اما، در مقابل، سیاست گذاران جنایی ایران، علی رغم وجود این معضل ها، توجه چندانی به بهره گیری از تدابیر قضازدا برای رفع آنها نداشته اند. به عبارت دیگر، علاوه بر به رسمیت نشناختن تدابیر قضازدای پلیسی، تدابیر قضازدای در دسترس مقامات قضایی نیز، یا محدود و در جرایم خیلی کم اهمیت قابل اعمال اند و یا اینکه، موانع متعددی مثل اخذ رضایت مرتکب و گذشت شاکی خصوصی، پیش روی آنها قرار داده شده است. به همین منظور، تحقیق پیش رو با اتکا بر روش مطالعه تطبیقی، به سه هدف انجام شده است: ۱–برجسته کردن جنبه های مثبت رویکرد قضازدایی کیفری موجود در انگلستان. ۲–یافتن خلاها، کاستی ها و موانع قضازدایی کیفری در ایران. ۳–معرفی رویکرد قضازدایی کیفری حداکثری کشور انگلستان، به سیاست گذاران جنایی تقنینی ایران، به منظور رفع دو معضل تراکم پرونده–های کیفری و تورم جمعیت زندان ها

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

۱– بیان مسیله

۲–اهمیت و ضرورت پژوهش

۳– سوالات پژوهش

۱–۳ سوال اصلی

۲–۳ سوالات فرعی

۴– فرضیات پژوهش

۱–۴ فرضیه اصلی

۲–۴ فرضیه های فرعی

۵– سوابق پژوهش

۶– نوآوری پژوهش

۷– روش پژوهش

۸– ساماندهی پژوهش

فصل اول: ابعاد نظری قضازدایی کیفری

مبحث اول: مفهوم قضازدایی کیفری و نهادزدایی

گفتار اول: قضازدایی کیفری

الف– قضازدایی کیفری در معنای خاص

ب– قضازدایی کیفری در معنای عام

گفتار دوم: نهادزدایی

مبحث دوم: انواع قضازدایی کیفری

گفتار اول: قضازدایی مطلق و قضازدایی نسبی

الف– جرم زدایی

ب– کیفرزدایی

گفتار دوم: قضازدایی به عنوان نتیجه و قضازدایی به عنوان فرایند

گفتار سوم: قضازدایی به خارج از نظام عدالت کیفری و قضازدایی در نظام عدالت کیفری

گفتار چهارم: قضازدایی ساده و قضازدایی همراه با مداخله(کلاسیک و نوین)

مبحث سوم: روش های قضازدایی کیفری

گفتار اول: قضازدایی به شیوه رسمی

گفتار دوم: قضازدایی به شیوه غیررسمی

مبحث چهارم: مراحل قضازدایی کیفری

گفتار اول: پیش از دستگیری

گفتار دوم: پیش از مرحله دادرسی

گفتار سوم: مرحله دادرسی

گفتار چهارم: مرحله اجرای مجازات

مبحث پنجم: چالش های قضازدایی کیفری

گفتار اول: توسعه شبکه مداخله کیفری

الف– مفهوم توسعه شبکه مداخله

ب– افزایش کنترل اجتماعی با استفاده از تدابیر قضازدا

گفتار دوم: نادیده گرفتن اصول دادرسی منصفانه

الف– نقض اصل قضایی بودن مجازات ها

ب– نادیده گرفتن حقوق متهم

ج– نادیده گرفتن حقوق بزه دیده

گفتار سوم: ضمانت اجرای سبک بودن برای برخورد با جرم

گفتار چهارم: ناتوانی در پیشگیری از تکرار جرم

الف– افزایش تکرار جرم با اعمال تدابیر قضازدای ساده(بدون مداخله)

ب– افزایش تکرار جرم با استفاده از تدابیر قضازدا

گفتار پنجم: برچسب زننده بودن فرایندهای قضازدا

الف– مفهوم برچسب

ب– افزایش برچسب زنی از طریق برنامه های قضازدایی

گفتار ششم: سلیقه ای بودن تصمیم به اعمال راهکارهای قضازدا

الف– مغایرت قضازدایی با اصل مساوات در برابر قانون و برخورد برابر

ب– عواقب اعطای اختیار قضازدایی به مقامات عدالت کیفری

فصل دوم: مبانی قضازدایی کیفری

مبحث اول: مبانی فلسفی قضازدایی کیفری

گفتار اول: قابل توجیه نبودن مجازات

گفتار دوم: توجیه فلسفی قضازدایی کیفری

الف– طریقیت داشتن فرایند کیفری و مجازات

ب– قضازدایی، پاسخ مقتضی و منطقی برای برخی جرایم

مبحث دوم: مبانی حقوقی–جرم شناختی قضازدایی کیفری

گفتار اول: مبانی جرم شناختی قضازدایی کیفری

الف– قضازدایی کیفری از نگاه جرم شناسی واکنش اجتماعی

۱– نظریه تعامل گرایی یا برچسب زنی

۱–۱ توجیه قضازدایی کیفری با نظریه کلاسیک برچسب زنی

۲–۱ توجیه قضازدایی کیفری با رویکرد نوین نظریه برچسب زنی

۲– جرم شناسی انتقادی

۱–۲ جرم شناسی طرفدار صلح

۲–۲ جرم شناسی محکومان

۳–۲ جرم شناسی الغاگرا

ب– عدالت ترمیمی و نظریه شرمساری بازپذیر کننده

۱– عدالت ترمیمی و پشتیبانی آن از قضازدایی کیفری

۲– نظریه شرمساری بازپذیر کننده توجیهی قوی برای قضازدایی کیفری

ج– توجیه قضازدایی کیفری با نظریه جرم شناسی جمهوری خواه

د– قضازدایی کیفری از نگاه جرم شناسی اصلاح و درمان و نظریه بازپروری

۱– مبنای بازپرورانه قضازدایی کیفری

۲–مبنای پیشگیرانه قضازدایی کیفری

ه– توجیه قضازدایی کیفری با نظریه معاشرت های ترجیحی

و– توجیه قضازدایی کیفری از نگاه نظریه فرصت – برچسب

ز– قضازدایی کیفری از نگاه جرم شناسی رشد مدار و دوره زندگی

ح– توجیه قضازدایی کیفری با ایده ماهیت ناپایدار ارتکاب جرم نوجوانان

گفتار دوم: مبانی حقوقی قضازدایی کیفری

الف: توجیه قضازدایی کیفری با حق های بشری

ب: توجیه قضازدایی کیفری با اصول حقوق کیفری

۱– اصل اقتضاء تعقیب کیفری

۲– اصل فردی کردن مجازات ها

۳– اصل تناسب جرم و مجازات

۴– اصل حداقل بودن حقوق جزا

۵– اصل تفکیک واکنش در برابر جرایم شدید و خفیف

مبحث سوم: مبانی کارکردگرای قضازدایی کیفری

گفتار اول: کاهش بار اضافی نظام عدالت کیفری

الف– تورم جرایم و جمعیت کیفری: مفهوم، علل پیدایش و پیامدها

ب– کاهش بار اضافی نظام عدالت کیفری با قضازدایی

گفتار دوم: سرعت فرایندهای قضازدا

الف– اطاله دادرسی؛ مفهوم، علل و پیامدها

ب– قضازدایی کیفری؛ راهکاری برای کاهش اطاله دادرسی کیفری

گفتار سوم: مبنای کارکردگرای اقتصادی قضازدایی کیفری

الف– پرهزینه بودن فرایند سنتی نظام عدالت کیفری و مجازات

ب– کارایی اقتصادی فرایندهای قضازدا

فصل سوم: قضازدایی با ارجاع رسیدگی به نهادهای اداری در حقوق ایران و انگلستان

مبحث اول: نحوه واگذاری رسیدگی به نهادهای اداری

گفتار اول: معیارهای تفکیک تخلف انتظامی از جرم اداری شده

گفتار دوم: ارجاع رسیدگی به نهادهای اداری با تخلف انگاری

مبحث دوم: جرایم واگذار شده به نهادهای اداری

گفتار اول: جرایم اداری

گفتار دوم: تخلفات اقتصادی و صنفی

گفتار سوم: تخلفات قاچاق کالا و ارز

گفتار چهارم: رویه های ضد رقابتی

مبحث سوم: سازمان های اداری متولی رسیدگی به جرایم اداری

گفتار اول: سازمان اقدامات مالی و سازمان تعزیرات حکومتی

گفتار دوم: سازمان بازارها و رقابت و شورای رقابت

گفتار سوم: اداره کلاهبرداری های بزرگ

گفتار چهارم: سازمان محیط زیست

فصل چهارم: قضازدایی پیش دادرسی در نظام کیفری ایران و انگلستان

مبحث اول: تدابیر قضازدای پلیسی

گفتار اول: تدابیر قضازدای رسمی(قانونی)

الف– اخطارها

۱– اخطار ساده بزرگسالان

۲– اخطار اطفال و نوجوانان

۳– اخطارهای مشروط

۱–۳ اخطار مشروط بزرگسالان

۲–۳ اخطار مشروط اطفال و نوجوانان

ب– قبض های جریمه

۱– قبض های جریمه نقدی

۲– قبض جریمه برای بی نظمی

گفتار دوم: تدابیر قضازدای غیررسمی(عملی)

الف– توقیف تعقیب

ب– هشدارها

۱– هشدار شفاهی

۲– هشدار حشیش و قات

۳– هشدار غیررسمی

۴– جلسات و نامه های هشداری

۵– هشدارهای مداخله زودرس

ج– حل و فصل اجتماعی

د– حل و فصل های ترمیمی

ه– توافقنامه های رفتار قابل قبول

و– ارجاع به برنامه های مداخله ای درمانی

مبحث دوم: تدابیر قضازدا در دادسرا

گفتار اول: توقف تعقیب

الف– توقف تعقیب با ملاحظات منفعت عمومی

ب– ترک رسیدگی با صدور اخطاریه عدم ادامه تعقیب

ج– توقف رسیدگی با عدم ارایه ادله در دادگاه

گفتار دوم: اخطار

الف– اخطار ساده

ب– اخطار اطفال و نوجوانان

ج– اخطار مشروط

گفتار سوم: معامله اتهام

الف– کاهش شدت یا تنزیل درجه اتهام

ب–کاهش شمار فقرات اتهامی

ج– معامله بر روی وقایع موضوعی پرونده

د– توافقنامه های تعویق تعقیب

گفتار چهارم: توافقنامه های همکاری

گفتار پنجم: ارجاع به میانجی گری

فصل پنجم: قضازدایی در مرحله دادرسی در نظام کیفری ایران و انگلستان

مبحث اول: قضازدایی حین رسیدگی

گفتار اول: ارجاع به میانجی گری

گفتار دوم: ارجاع به برنامه های درمانی یا بیمارستان روانی

گفتار سوم: پذیرش مجرمیت

گفتار چهارم: تعویق صدور حکم(تعیین مجازات)

الف– قلمرو تعویق

ب– انواع تعویق

ج– آثار تعویق

مبحث دوم: قضازدایی حین تعیین مجازات

گفتار اول: تدابیر غیر حبس فاقد نظارت

الف– معافیت از مجازات

۱– معافیت مطلق

۲– معافیت مشروط

ب– جزای نقدی

۱– شرایط و معیارهای تحمیل جزای نقدی

۲– راهکارهای اجتناب از حبس ناشی از عدم پرداخت جزای نقدی

ج– جزای نقدی روزانه

د– تعلیق جزای نقدی

ه– قرار جبران خسارت

گفتار دوم: تدابیر غیر حبس همراه با نظارت

الف– مجازات های اجتماعی

۱– شرایط تحمیل مجازات های اجتماعی

۲– انواع مجازات های اجتماعی

۱–۲ کار رایگان

۲–۲ انجام فعالیت بازپرورانه

۳–۲ شرکت در برنامه

۲–۴ ممنوعیت از انجام فعالیت

۲–۵ منع رفت و آمد

۲–۶ ممنوعیت ورود به مکان یا مکان های معین

۷–۲ اقامت در مکان معین

۸–۲ ممنوعیت سفر خارجی

۹–۲ درمان بیماری روانی

۱۰–۲ ترک اعتیاد به مواد مخدر

۱۱–۲ ترک اعتیاد به الکل

۱۲–۲ نظارت و خودداری از مصرف مشروبات الکلی

۱۳–۲ حضور در مراکز حضور

۱۴–۲ نظارت الکترونیکی

۱۵–۲ محرومیت از حقوق اجتماعی

۳– اجرای مجازات های اجتماعی و اثرات آن از منظر قضازدایی کیفری

ب– تدابیر مختص مرتکبان دارای اختلال روانی شدید

۱– قرار بستری در بیمارستان روانی (قرار درمان)

۲– دستور بستری در بیمارستان و دستور محدودیت(قرار مرکب)

۳– قرار محدودیت

گفتار سوم: تدابیر غیر حبس مختص مرتکبین اطفال و نوجوان

الف– تسلیم به والدین یا سرپرست قانونی

ب– نصیحت به وسیله قاضی دادگاه

ج– اخطار، تذکر و اخذ تعهد کتبی به عدم تکرار جرم

د– قرار ترمیمی

ه– قرار ارجاعی

و– قرار بازپروری نوجوانان

۱– شرایط صدور قرار بازپروری نوجوانان

۲– تدابیر قرار بازپروری نوجوانان

۱–۲ فعالیت

۲–۲ فعالیت مشدد

۳–۲ نظارت

۴–۲ کار رایگان

۵–۲ منع رفت و آمد

۶–۲ ممنوعیت ورود به مکان یا مکان های مشخص

۷–۲ اقامت اجباری در مکان معین

۸–۲ اقامت اجباری در مکان های فراهم شده توسط ادارات محلی

۹–۲ سرپرستی

۱۰–۲ درمان سلامت روان

۱۱–۲ ترک اعتیاد به مواد مخدر

۱۲–۲ آزمایش مواد مخدر

۱۳–۲ ترک اعتیاد به مواد مست کننده

۱۴–۲ آموزش

۱۵–۲ کنترل و نظارت شدید

۱۶–۲ نظارت الکترونیکی

۳– ضمانت اجرای قرار بازپروری نوجوانان

مبحث سوم: قضازدایی حین اجرای مجازات

گفتار اول: تعلیق اجرای مجازات

الف– شرایط تعلیق و قلمرو آن

ب– انواع تعلیق

۱– تعلیق ساده

۲– تعلیق مراقبتی یا مشروط

ج– آثار تعلیق اجرای مجازات از منظر قضازدایی کیفری

گفتار دوم: تدابیر قضازدای قابل اعمال در زمان تحمل مجازات سالب آزادی

الف– نظام نیمه آزادی

ب– آزادی با نظارت الکترونیکی

ج– نگهداری در دو روز آخر هفته در کانون اصلاح و تربیت

د– آزادی پیش از موعد

ه– آزادی مشروط

۱– شرایط آزادی مشروط

۲– آثار آزادی مشروط

نتیجه گیری و پیشنهادها

فهرست منابع

کلیدواژه ها

• قضازدایی کیفری
• قضازدایی پیش دادرسی
• قضازدایی در مرحله رسیدگی
• مبانی قضازدایی کیفری
• حقوق کیفری انگلستان
• حقوق کیفری ایران