قنات؛ «شناسنامه و میراث ماندگار کویر»: رویکرد حقوقی

از ویکی حقوق
پرش به ناوبری پرش به جستجو
ارجنامه دکتر حسین مهرپور
عنوانقنات؛ «شناسنامه و میراث ماندگار کویر»: رویکرد حقوقی
نویسندهمحمد حسین رمضانی قوام آبادی
محور موضوعیحقوق عمومی
سال نشر۱۴۰۲
منتشر شده درجلد دوم ارجنامه دکتر حسین مهرپور
ناشرانخانه اندیشمندان علوم انسانی
انتشارات داد و دانش


قنات؛ «شناسنامه و میراث ماندگار کویر»: رویکرد حقوقی عنوان مقاله ای از محمد حسین رمضانی قوام آبادی است که در جلد دوم ارجنامه دکتر حسین مهرپور (در میانه حقوق بشر، حقوق اساسی و روزآمدی فقه و قانون) منتشر گردیده‌است.

مقدمه

من، خود کویرزاده‌ام و به کرّات دست و روی در قنات (کاریز) شسته‌ام ولی با کمال تاسف باید اذعان کنم که امروز تنها نامی از آن می‌شنویم و اکثر آنها خشکیده‌اند. به راستی چه شد که به یکباره قنات¬ و آن صدای کلنگ مقنی‌های سالخورده در هیاهو و سرو صدای این رقیب سر به هوا – موتورهای آبکشی چاه‌های عمیق - محو و نابود شد و نتوانست در جدال نابرابر با این رقیب جدید هماوردی کند و بر آن فائق آید! چه شد؟ واقعاً چه شد که به اینجا رسیدیم؟

زندگی در مناطق کویری و بیابانی با مرارت‌های زیادی همراه است. افرادی که توانسته‌اند در طول هزاران سال با کویر و بیابان همنشینی کنند و در صدد آبادانی آن برآیند حماسهٔ بزرگی خلق کردند که استاد باستانی پاریزی آن را «حماسه کویر» تعبیر می‌کند. افرادی که با کار و تلاش بی وقفه، صبر، مقاومت و پشتکار قابل تحسین پیشکار قنات را به پیش برده‌اند و اوج خلاقیت خود را به منصه ظهور و بروز رساندند. فن حفر و احداث قنات در ایران از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و به عنوان یکی از مهمترین خلاقیت‌های کویرنشینان و مناطق بیابانی و گرم و خشک محسوب می‌شود. نیاکان ما آب را از دامنهٔ کوه‌ها از طریق قنات به حاشیه کویر هدایت کردند و با چنین ابتکاری نه تنها زمینه تداوم حضور خود در کویر بلکه در دامنه کوه‌ها و کوهپایه‌ها توسعه و گسترش داده‌اند.

به طورکلی آب منشأ آبادانی و موجد تشکیل تمدن است و به همین خاطرنیز اکثر تمدن‌ها در کنار منابع آبی (رودها، قنات‌ها) ایجاد شده و عموماً از آنها به «تمدن‌های آبی» یاد می‌شود. اگرچه در مورد قنات و منشأ پیدایش آن اتفاق نظر وجود ندارد و نظرهای گوناگون ارائه شده اما در مورد محل پدیداری آن هانری گوبلو می‌گوید «همه چیز دال بر آن است که نخستین قنات‌ها در محدوده فرهنگی ایران پدیدار شده‌اند.» آقای گوبلو–کارشناس فرانسوی مسایل آب بود که بنا به دعوت دولت ایران در سال ۱۳۱۹ برای تنظیم برنامه بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی به ایران آمد - در کتابش تحت عنوان «قنات فنی برای دستیابی به آب» به تفصیل انتقال و انتشار فن آوری قنات از ایران به سوی شرق و غرب با استناد به اسناد و مدارک تاریخی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده‌است. قنات از جهات گوناگون مهندسی و معماری، کشاورزی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی، محیط زیستی و حقوقی قابل مطالعه و بررسی است. در مورد قنات تاکنون مطالب زیادی نوشته شده و هر یک از منظری خواسته‌اند-یکی از نظر معماری و گردشگری یکی دیگر در قالب فرهنگ عامه و باورهای اجتماعی - زوایای پنهان این شاهکار را به تصویر بکشند تا شاید بتوان از این یادگار ایرانیان پاک‌سرشت صیانت شود.

قنات، چرا شناسنامه و چرا میراث ماندگار کویر؟

حیات بدون آب غیرممکن است. تصور زندگی در مناطق گرم و خشک کویری با کمترین میزان نزولات آسمانی بی‌نهایت سخت و طاقت‌فرساست. به لطف قنات امکان یکجانشینی و تداوم حضور در کویر فراهم شد. این سازه آبی سنتی نماد فرهنگ و تمدن کویرنشینان است و اگر ادعا کنیم که قنات هویت‌بخش کویرنشینان است، سخن به گزاف نگفته‌ایم. اگر امروز ثبت ملی و بین‌المللی قنات‌ها به عنوان میراث جهانی مطرح است به واسطه ویژگی‌های خاص، برجسته و اهمیت منحصر به فردی است که در آنها وجود دارد. قنات واجد ارزش‌های ملموس (قنات و قسمتهای مختلف آن) و ناملموس (دانش بومی نگهداری قنات و آداب و رسوم و فرهنگ عامه مرتبط با قنات) زیادی است. در کنار رشته‌های قنات معمولاً تأسیسات جانبی دیگری همچون آسیاب، پایاب، آب انبار، چاه‌خانه گرمابه، یخچال و غیره وجود دارد که با ثبت قنات این تأسیسات هم معرفی و مورد شناسایی قرار خواهند گرفت. در خصوص میراث ناملموس در برخی مناطق ایران (اراک، زیاد آباد اصفهان، کمره خمین، میمه، نطنز) باورهای فرهنگی و اجتماعی زیادی همچون عروسی قنات پدید آمده‌است و حتی برای قنات همسرگزینی و مراسم عروسی برگزار می‌کردند.

همان‌طورکه گفته شد از جهات گوناگون قنات می‌تواند مورد مطالعه قرار گیرد که یکی از آنها رویکرد و ابعاد حقوقی مسئله است. آیا احیاء قنات‌ها با وضعیت منابع آب زیرزمینی که کشور دارد عملاً ممکن است؟ حقوق چه اقداماتی در جهت حفظ یا بهبود وضع موجود ایفا خواهد کرد؟ همه این پرسش‌ها خود به نحوی با مسائل کلان مربوط به مدیریت و سیاستگذاری منابع آب کشور ارتباط دارد و بر آینده قنوات مؤثر خواهد بود.

رویکرد حقوقی نسبت به قنات می‌تواند جنبه‌های گوناگون حقوقی، کیفری، اداری و محیط زیستی دربرداشته باشد. مسائل مربوط به مالکیت قنوات و حقوق حاکم بر حفاظت و بهره-برداری از آنها به حدی گسترده‌است که هر کدام می‌تواند موضوع یک تحقیق مجزا باشد؛ لذا در این تحقیق برخی از مسائل مرتبط با مالکیت قنات و بهره‌برداری و حفاظت از آن مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.

کلیدواژه‌ها