ماهیت و نقش علم در حقوق کیفری ماهوی
 | |
| عنوان | ماهیت و نقش علم در حقوق کیفری ماهوی |
|---|---|
| رشته | حقوق جزا و جرم شناسی |
| دانشجو | فرزاد تنهایی |
| استاد راهنما | محمد ابراهیم شمس ناتری |
| استاد مشاور | احمد حاجی ده آبادی، حسن عالی پور |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۴۰۲ |
| دانشگاه | دانشگاه تهران |
ماهیت و نقش علم در حقوق کیفری ماهوی عنوان رساله ای است که توسط فرزاد تنهایی، با راهنمایی محمد ابراهیم شمس ناتری و با مشاوره احمد حاجی ده آبادی و حسن عالی پور در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه تهران دفاع گردید.
چکیده
علم مرتکب به معنای آگاهی و دانستن عرفی مرتکب نسبت به اجزاء متشکله جرم، در حقوق جزا بسته به دیدگاه های حقوقدانان از موقعیت گوناگونی برخوردار است. بگونه ای که برخی آن را شرط مسیولیت کیفری دانسته و عده ای با تلقی آن بعنوان جزء متشکله عنصر روانی موثر در اصل وقوع جرم می دانند اکثر حقوقدانان علم به موضوع و علم به نتیجه را جزو ارکان عنصر روانی دانسته و نبود آنها را موثر در رکن معنوی و اصل وقوع جرم می دانند. چنانکه قانونگذار در ماده ۱۴۴ قانون مجازات اسلامی، علم به موضوع و علم به نتیجه را صریحا بعنوان یکی از اجزاء متشکله عنصر معنوی دانسته است لیکن در خصوص موقعیت و نقش علم به قانون، نظریات مختلفی از جمله شرط شمول قانون، شرط ثبوت مسیولیت کیفری، شرط تحمل مجازات و شرط تحقق عنصر روانی بیان شده است که هر یک دارای ایرادات قابل توجهی هستند. به نظر می رسد که علم به قانون یکی از اجزاء متشکله عنصر روانی باشد. توضیح اینکه مرتکب جاهل اگر چه ممکن است قاصد و عالم به موضوع باشد لیکن نیت او سوء نمی باشد و قصد نقض قانون و تعدی به حقوق دیگران و جامعه را ندارد چرا که در واقع جاهل به ممنوعیت عمل است. چگونه می توان شخصی که نیت سوء ندارد را مجرم دانست. لذا در صورت ارتکاب رفتار مجرمانه از سوی جاهل بدلیل خدشه در عنصر روانی ، جرم واقع نمی گردد. اگر چه قانونگذار در ماده ۱۴۰ قانون مجازات اسلامی اشاره ای به علم به قانون بعنوان رکن عنصر معنوی ننموده است ولی اثبات شیء نفی ماعدا نمی کند و صرف این موضوع دلیل بر خروج علم به قانون از عنصر معنوی نمی باشد . ضمن اینکه علم ذاتا در عنصر معنوی بحث می شود حال گاهی به موضوع و نتیجه تعلق می گیرد، گاهی نیز به قانون و این صرف تغییر متعلق ، تغییری در ماهیت علم ایجاد نمی نماید و شاید عدم ذکر قانون گذار به این دلیل باشد که با توجه به اهمیت موضوع وجود آن را مفروض دانسته است. البته این در مواردی است که جهل به قانون در موراد استثنایی آن عذر محسوب شود و بعبارتی جهل مرتکب قصوری باشد بدینصورت که مرتکب جاهل علی رغم تفحص و تلاش عرفی جهت تحصیل آگاهی از قوانین به حالت یاس رسیده و به قوانین دسترسی نمی یابد. حال وقتی جرمی از ناحیه شخص جاهل واقع نگردیده است، صحبت از نقش علم به قانون در مسیولیت کیفری نیز موضوعیت ندارد؛ چرا که مسیولیت کیفری، فرع بر ارتکاب جرم است. متاسفانه در رویه قضایی با توجه به حجم زیاد پرونده ها جایگاه علم مغفول مانده و به ادعای جهل مرتکب آنچنان که باید توجهی نمی شود و صرفا در مواردی ازجمله مسکرات و قتل عمدی آراء محدودی مشاهده می گردد. بدیهی است علم حسب تعلق آن به موضوع، نتیجه و قانون دارای آثار قابل توجهی است که در رساله پیش رو به آن پرداخته خواهد شد. لذا در این تحقیق سعی بر آن است تا با روش کتابخانه ای ، ضمن تعریف دقیقی از علم، نقش آن در حقوق کیفری مشخص گردد.
ساختار و فهرست رساله
۱–مقدمه
۲–۱–بیان مسیله
۲–۲–اهداف
۲–۳–سوالات
۲–۴–فرضیات
۲–۵–ضرورت تحقیق
۲–۶–پیشینه تحقیق
۲–۷–مراحل و روش تحقیق
۲–۸–نمای کلی تحقیق
فصل اول تعاریف و مبانی نظری تحقیق مبحث اول : تعاریف و مفاهیم
گفتار اول : مفهوم علم
بند اول : تعریف علم در لغت
بند دوم : تعریف علم در اصطلاح
الف) مفهوم علم در اصطلاح فلسفی و منطقی
ب) مفهوم علم در اصطلاح روان شناسی
ج) مفهوم علم در اصطلاح منابع دینی
د) مفهوم علم در اصطلاح حقوقی
بند سوم : تمایز علم از مفاهیم مشابه و مرتبط با آن
الف ) علم و قدرت
۱– تعریف قدرت
۲– رابطه علم و قدرت
ب ) علم و اراده
۱–تعریف اراده
۱–۱–اراده در لغت
۱–۲– اراده در اصطلاح
۱–۳–مراحل اراده
۱–۳–۱–مرحله تصور
۱–۳–۲–مرحله تدبر و سنجش( تصدیق )
۱–۳–۳–مرحله شوق به انجام فعل
۱–۳–۴–مرحله عزم و تصمیم( قصد)
۲–رابطه علم و اراده
ج ) علم و ادراک
۱– تعریف ادراک
۲– رابطه علم و ادراک
د ) علم و توجه
ه) علم و جهل
۱– مفهوم جهل
۱–۱–مفهوم جهل در لغت
۱–۲–مفهوم جهل در اصطلاح
۲– انواع جهل
۲–۱–جهل همگانی
۲– ۲–جهل بسیط و مرکب
۲–۳–جهل تقصیری و جهل قصوری
۲–۴– جهل حکمی و جهل موضوعی
و) علم و اشتباه
گفتار دوم : انواع علم
بند اول : علم قطعی
بند دوم : علم عادی
بند سوم: علم عرفی
بند چهارم : علم اجمالی
بند پنجم : علم تفصیلی
بند ششم : علم شخصی
بند هفتم : علم حصولی و علم حضوری
گفتار سوم : خصوصیات علم
بند اول : حجیت علم
بند دوم : کاشفیت علم
بند سوم : ذاتی بودن ارزش علم
گفتار چهارم : درجات علم
بند اول : وهم
بند دوم : شک
بند سوم : ظن
بند چهارم : اطمینان ۵۰ بند پنجم : یقین
مبحث دوم : مبانی علم
گفتار اول : حدیث رفع
گفتار دوم : قاعده درا
گفتار سوم: قاعده قبح عقاب بلابیان
فصل دوم علم حکمی مبحث اول: مفهوم قانون
مبحث دوم: مفهوم علم به قانون
مبحث سوم: فرض علم به قانون
گفتار اول: ادله موافقین قاعده
بند دوم: تعهد مرتکب به فراگیری قانون
بند سوم: گریز مجرمین از چنگال عدالت
بند چهارم : ضداخلاق بودن رفتار ارتکابی
گفتار دوم: ادله مخالفین قاعده
بند اول : آگاهی کامل به قوانین، تکلیفی مالایطاق
بند دوم: پذیرش قاعده در تعارض با مبانی مسیولیت کیفری
گفتار سوم : نظریه مختار
بند اول : عدم اخلال در نظم عمومی
بند دوم : قصوری بودن جهل
بند سوم: عدم سوء نیت مجرمانه
مبحث چهارم: انواع جهل حکمی
گفتار اول : جهل به قانون کیفری
گفتار دوم: جهل به قانون غیرکیفری
مبحث پنجم: انواع رویکردها در خصوص تاثیر جهل حکمی
گفتار اول: رویکرد برابری
گفتار دوم: رویکرد لیبرال
گفتار سوم: رویکرد میانه رو
گفتار چهارم: رویکرد محافظه کار
گفتار پنجم: رویکرد مختار
بند اول: در جرایم مستوجب حد
بند دوم: درجرایم غیر مستوجب حد
مبحث ششم : بار اثبات ادعای جهل حکمی در رویه قضایی
مبحث هفتم : علم به حرمت در قانون
بند اول: جریان پرونده
بند دوم: نقد و بررسی
مبحث هشتم : رویکردها در خصوص نقش علم به قانون در حقوق کیفری
گفتار اول : علم به قانون شرط شمول قانون
گفتار دوم : علم به قانون شرط ثبوت مسیولیت کیفری
گفتار سوم : علم به قانون شرط تحمل مجازات
گفتار چهارم : تقدم ضرورت اجرای قانون بر علم
گفتار پنجم : علم به قانون شرط تحقق عنصر معنوی
گفتار ششم : رویکرد قانونگذار نسبت به علم به قانون
گفتار هفتم : نظریه مختار
فصل سوم علم مادی مبحث اول : علم به موضوع در حقوق کیفری
گفتار اول : مفهوم موضوع جرم
گفتار دوم : مفهوم علم به موضوع جرم و اوصاف آن
گفتار سوم: اشتباه نسبت به موضوع
بند اول : اشتباه معنوی در ارتکاب جرم
الف) اشتباه در هویت بزه دیده
ب) اشتباه در عنصر تشکیل دهنده جرم
ج) اشتباه در پیامدهای حاصله از جرم
د) اشتباه در ماهیت بزه دیده
ه)اشتباه در اوصاف موضوع
بند دوم: اشتباه مادی در ارتکاب جرم
گفتار چهارم : اشتباه مشترک حکمی و موضوعی
گفتار پنجم: نمونه رای صادره در خصوص علم به موضوع
بند اول: مرحله بدوی
بنددوم: مرحله تجدید نظر
بند سوم: نقد و بررسی
مبحث دوم : علم به وقوع نتیجه
گفتار اول : مفهوم نتیجه
گفتار دوم: مفهوم علم به نتیجه
بند اول: وضعیت قانونی علم به نتیجه
بند دوم: قلمروء علم به نتیجه
بند سوم: وضعیت حقوقی علم به نتیجه
گفتار سوم : رابطه علم به نتیجه و قصد
بند اول : نقش واسطه ای علم به نتیجه
بند دوم: نقش مستقل علم به نتیجه
گفتار چهارم : رابطه علم به وقوع و رضایت یا اشتیاق
گفتار پنجم : نقش احتمال و پیش بینی در تشکیل نیت مجرمانه
بند اول : صرف احتمال
بند دوم: احتمال توام با قصد
بند سوم : احتمال توام با علم
بند چهارم : احتمال توام با علم به عدم وقوع نتیجه
گفتار ششم : معیار علم به نتیجه
بند اول : معیار سنجش میزان علم
بند دوم : ملاک تحقق علم به نتیجه
الف) ضابطه علم به تحقق نتیجه با احتمال بالا
ب)ضابطه علم به تحقق نتیجه طبیعی رفتار
ج) رویکرد مختار
گفتار هفتم : علم به ارتکاب جرم
بند اول: علم به ارتکاب جرم توسط خود
الف) در حالت مستی
ب) در حالت خواب و بیهوشی
بند دوم: علم به ارتکاب جرم توسط دیگری
الف)در حالت تسبیب
ب)در حالت معاونت در جرم
ج) نقد و بررسی
– نتیجه گیری
–پیشنهاد ها
منابع
۱)منابع فارسی
الف– کتب
ب– پایان نامه ها ومقالات
۲)منابع عربی
۳) منابع انگلیسی
کلیدواژه ها
- علم
- جهل
- یقین
- قصد
- ظن