مبانی عقلی حقوق کیفری در فقه امامیه با رویکردی به قوانین موضوعه ایران

عنوان	مبانی عقلی حقوق کیفری در فقه امامیه با رویکردی به قوانین موضوعه ایران
رشته	فقه و حقوق جزا
دانشجو	علی ملکی
استاد راهنما	مجید قورچی بیگی
استاد مشاور	سید منصور میرسعیدی، ابوالحسن مجتهدسلیمانی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه خوارزمی

مبانی عقلی حقوق کیفری در فقه امامیه با رویکردی به قوانین موضوعه ایران عنوان رساله ای است که توسط علی ملکی، با راهنمایی مجید قورچی بیگی و با مشاوره سید منصور میرسعیدی و ابوالحسن مجتهدسلیمانی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه خوارزمی دفاع گردید.

چکیده

مکاتب حقوقی مختلف به دلیل تفاوت در مبانی، کارکرد و ساحتی متفاوت برای عقل به عنوان یکی از یافتگاه های گزاره های حقوقی قایل هستند. این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش است که بنیادهای عقلی حقوق کیفری اسلام چیست. در این پژوهش با روش تلفیقی (برون دینی و درون دینی) که روش تحلیل داده ها در حوزه درون دینی سمانتیکی و در حوزه برون دینی تحلیلی – منطقی است، اثبات می شود دین، نفس، نسل، عقل و مال، مقاصد کلی و عام احکام کیفری هستند که وجوب حفظ آنها ضروری عقلی است و جرم انگاری به دلیل وجود مفسده در رفتار مجرمانه و مجازات جهت وجود مصلحت است. عقل نظری و عقل عملی به عنوان دو مدرک عقل هستند، عقل نظری اگرچه ملاک قطعی جعل قوانین را درک نمی کند، لیکن گزاره های چون اشتراک، نیازمندی عقوبت ها به دلیل، ضرورت وجود علم در مرتکب و ضرر وجود اراده در مرتکب درک می کند، عقل عملی نیز قبح عقاب بلابیان، قبح تحمیل مجازات بر غیر مرتکب، تناسب جرم با مجازات و منع اضرار به دیگری را درک می کند؛ بنابراین، بسیاری از گزاره های مرتبط با امور کیفری قابل انتساب به شخص خاصی نیست. ماهیت اعتباری جرم و ماهیت اعتباری مجازات بدین قرار است که نیاز، مابازاء خارجی و ضرورت ارکان ماهیت اعتباری جرم را تشکیل می دهند، بدین صورت که مرتکب ابتدا نیازی را احساس می کند، سپس در عالم خارج مابازایی برای آن می یابد، آنگاه وجوب انجام رفتار در وی حاصل می شود. ماهیت اعتباری مجازات ذیل دو اصل کوشش جهت بقا و انطباق با محیط در جامعه نیز به عنوان مجموعه ای از انسان ها در قلمرویی معین قابل تبیین است، بدین شرح که جرم، اصل حیات را در جامعه در معرض خدشه قرار می دهد؛ لذا ریاست جامعه بر مبنای اصل اعتباری ریاست و مریوسیت و لوازم آن (امر و نهی و جزا و مزد) مجازات را اعتبار می کند.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

الف: بیان مسیله

ب: پرسشهای پژوهش

پ: فرضیههای پژوهش

ت: اهداف پژوهش

ث: اهمیت و ضرورت پژوهش

ج: مروری بر پیشینه و ادبیات پژوهش

چ: روششناسی پژوهش

ح: سازماندهی پژوهش

۱ فصل اول: چهارچوبهای مفهومی و بنیادهای حقوق کیفری

۱–۱ مفهومشناسی

۱–۱–۱ مبنا

۱–۱–۲ عقل

۱–۱–۲–۱ معنای لغوی

۱–۱–۲–۲ معنای اصطلاحی

۱–۱–۲–۳ حجیت عقل

۱–۱–۲–۴ انواع قوه مدرکه عقل

۱–۱–۲–۵ محدودیت ادراک عقل

۱–۱–۲–۶ تفاوت عقل با دلیل عقلی

۱–۱–۲–۷ تفاوت عقل با بنای عقلا

۱–۱–۳ فقه امامیه

۱–۱–۴ رویکرد

۱–۱–۵ قوانین موضوعه ایران

۱–۲ فلسفه حقوق کیفری

۱–۲–۱ مباحث مرتبط با حقوق کیفری به طور کلی

۱–۲–۱–۱ ماهیت

۱–۲–۱–۲ اهداف

۱–۲–۱–۳ منابع

۱–۲–۱–۴ معرفت شناسی

۱–۲–۱–۵ روش شناسی

۱–۲–۲ مفاهیم اصلی حقوق کیفری

۱–۲–۲–۱ حق (کیفری)

۱–۲–۲–۲ گزاره کیفری

۱–۲–۲–۲–۱ اصل

۱–۲–۲–۲–۲ قاعده

۱–۲–۲–۳ جرم

۱–۲–۲–۴ مسیولیت کیفری (جنایی = جزایی)

۱–۲–۲–۵ مجازات

۱–۲–۲–۶ ارتباط حقوق کیفری با فقه

۱–۳ بنیادهای عقلی حقوق کیفری

۱–۳–۱ فطریات

۱–۳–۲ اصول (واجبات) نظامیه

۱–۳–۳ حسن عدل و قبح ظلم (ستم)

۱–۳–۴ وجوب دفع ضرر محتمل

۱–۳–۵ کرامت انسان

۲ فصل دوم: مصالح و مفاسد عامه

۲–۱ مصلحت

۲–۲ مفسده

۲–۳ متعلق حکم

۲–۴ حکمت

۲–۵ علت

۲–۶ مناط

۲–۷ ملاک

۲–۸ مقاصد احکام کیفری

۲–۸–۱ دین

۲–۸–۲ نفس

۲–۸–۳ نسل

۲–۸–۴ عقل

۲–۸–۵ مال

۳ فصل سوم: حسن و قبح عقلی

۳–۱ کارکردهای عقل نظری در حقوق کیفری

۳–۱–۱ اشتراک (برابری = تساوی)

۳–۱–۲ نیازمندی عقوبت ها به دلیل

۳–۱–۳ ضرورت وجود علم در مرتکب

۳–۱–۴ ضرورت وجود اراده در مرتکب

۳–۲ کارکردهای عقل عملی در حقوق کیفری

۳–۲–۱ قبح عقاب بلابیان

۳–۲–۲ قبح تحمیل مجازات بر غیر مرتکب

۳–۲–۲–۱ شخصی بودن مجازات

۳–۲–۲–۲ منع مجازات متجری

۳–۲–۲–۳ قابل مجازات نبودن اندیشه مجرمانه

۳–۲–۳ تناسب جرم با مجازات

۳–۲–۴ منع اضرار به دیگری

۳–۲–۴–۱–۱ منع تحمیل مجازات بر اکراهشونده

۳–۲–۴–۱–۲ انتفای عقوبت هنگام وجود اضطرار

۴ فصل چهارم: تحلیل ماهیت اعتباری

۴–۱ مفهوم شناسی

۴–۱–۱ امور حقیقی

۴–۱–۲ امور انتزاعی

۴–۱–۳ امور اعتباری

۴–۱–۴ اقسام اعتباریات

۴–۱–۵ چند نکته

۴–۲ ماهیت اعتباری جرم

۴–۲–۱ ارکان ماهیت اعتباری جرم

۴–۲–۱–۱ نیاز (احتیاج)

۴–۲–۱–۲ مابازاء خارجی

۴–۲–۱–۳ ضرورت (وجوب)

۴–۲–۱–۴ تبیین نقش اعتباریات قبل و بعد از اجتماع در جرم و مجرم

۴–۳ ماهیت اعتباری مجازات (حکم)

۴–۳–۱ مراتب امر و نهی

۴–۳–۲ تحول و تکامل مجازات

نتیجه و پیشنهاد

پیوست ۱ نمونه ای از کارکرد عقل در حل یک مسیله فقهی – حقوقی (تاثیر مرگ قاتل عمد بر ثبوت دیه)

فهرست منابع

کلیدواژه ها

• مبانی عقلی
• فقه جزایی امامیه
• مصالح و مفاسد عامه
• حسن و قبح عقلی
• عقل نظری
• عقل عملی