مبانی کلامی جرایم و مجازاتهای تعزیری و آثار آن در حقوق کیفری ایران و افغانستان
 | |
| عنوان | مبانی کلامی جرایم و مجازاتهای تعزیری و آثار آن در حقوق کیفری ایران و افغانستان |
|---|---|
| رشته | حقوق جزا و جرم شناسی |
| دانشجو | اسدالله روحانی |
| استاد راهنما | جواد حبیبی تبار |
| استاد مشاور | عادل ساریخانی |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۴۰۲ |
| دانشگاه | جامعه المصطفی العالمیه |
مبانی کلامی جرایم و مجازاتهای تعزیری و آثار آن در حقوق کیفری ایران و افغانستان عنوان رساله ای است که توسط اسدالله روحانی، با راهنمایی جواد حبیبی تبار و با مشاوره عادل ساریخانی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه دفاع گردید.
چکیده
گزاره های مشتمل بر باور های عقیدتی مبنای اصلی علوم اسلامی از جمله حقوق جزا به ویژه تعزیر است. از جمله مبانی و اصول و قواعد حاکم بر حوزه جرم انگاری، مجازات و عفو و تخفیف از مباحث کلامی است که در فقه و حقوق راه یافته است. طبعا تحلیل دقیق و عمیق این اصول و قواعد تنها در پرتو این دانش عقیدتی ممکن است. از این رو، بازشناسی گزاره های کلامی تعزیر و مطالعه آثار آنها در مسایل این نهاد در حقوق کیفری ایران و افغانستان ضرورت می یابد. این نوشتار، این مهم را با روش توصیفی– تحلیلی مورد واکاوی قرار داده است. تحلیل گزاره های عقیدتی و تطبیق آنها در تعزیر بیانگر نکات مهمی است. اولا اینکه گزاره های کلامی تعزیر هم اوصاف و افعال تشریعی الهی شامل می شود و هم قواعد عقلی همچون حسن و قبح را. البته، در بین این گزاره ها سلسه مراتب بر قرار است. اعتبار تمام این گزاره ها به اصل توحید باز می گردد. ثانیا اینکه علاوه بر تبیین دو ملاک جرم انگاری مطرح(حسن و قبح و مصلحت)، ملاک سومی در این نوشتار تحت عنوان حق اطاعت برای اولین بار ارایه شده است. همچنین، مناسبات این ملاکات بررسی و بر مصادیق و مراحل مختلف فعل مجرمانه از جمله تعزیر حکومتی تطبیق شده است. ثالثا طبق داده ها اهداف و رویکرد ها در فرایند های کیفری متفاوت است. در مقام جرم انگاری اصالت با عدالت و استحقاق است؛ اما در مقام قضا و اجرا اصل بر تفضل(بر بزه پوشی، تکفیر، تسهیل، اصلاح و بازدارندگی) است. حتی حجم وسیعی از جرایم (صغایر) در این مرحله با تکفیر سییات نادیده انگاشته شده است و تعزیر عملی در قبال آنها البته، با اجتناب از کبایر اجرا نمی شود. رابعا اینکه دیدگاه صاحب جواهر در ملاک تعزیر (کبایر) نیز بر خلاف تلقی فقها، به تکفیر سییات بر می گردد و نباید آن را در تقابل و در عرض دیدگاه مشهور مطرح و طبقه بندی کرد. پنجم اینکه باید براساس مراحل کیفری بین عدالت و فایده گرایی تفکیک قایل شد و از اصل عدالت در کیفر گذاری و از اصل فایده در مقام قضا و اجرا سخن گفت. ششم اینکه اختیارحاکم در مقام قضا و اجرا مدلول ادله امتنانی–ثانوی است و همین دلیل مقدم بر احکام و فتاوی اولیه است.سابعا اینکه باید اصول قواعد تعزیر را تعمیم داد و نباید تعزیر منصوص را استثنا دانست. البته، باید کبایر را استثنا دانست که متاسفانه از آن غفلت شده است.
ساختار و فهرست رساله
فهرست مطالب مقدمه
الف) تبیین مساله
ب) ضرورت انجام تحقیق
ج) سیوالات تحقیق
د) فرضیه یا فرضیه های تحقیق (در صورت نیاز):
۱ فرضیه اصلی تحقیق
۲ فرضیه های فرعی تحقیق
ح) پیشینه ی تحقیق
و) نظریه پردازی یا نوآوری تحقیق
ز) اهداف تحقیق
ح) روش تحقیق
ط) روش گرد آوری داده ها
ی) سامانه بحث
فصل اول: مفاهیم و کلیات
مبحث اول: مفاهیم
گفتار اول: مبانی کلامی
۱ مبانی در لغت
۲ مبانی در اصطلاح
۱–۲ از نظر فلاسفه
۲–۲ از نظر حقوقدانان
۳–۲ از نظر فقها
ب) کلام
۱ معنای کلام
۲ وجه نام گذاری کلام
۳ تعریف کلام
گفتار دوم: جرم
الف) جرم
۱ مفهوم جرم
۲ تعریف جرم
۱–۲ از نظر فقه
۲–۲ از نظر کلام
۳–۲ از نظر حقوق جزاء
ب) جرم انگاری
گفتار سوم: تعزیر و تادیب
ج) تعریف تعزیر
گفتار چهارم: تفضل در کیفر
الف) تفضل در لغت
ب) تفضل در اصطلاح
مبحث دوم: کلیات
گفتار اول: اهمیت و جایگاه گزاره های کلامی در فرایند استنباط
گفتار دوم: خاستگاه و کارکرد گزاره های کلامی تعزیر
الف) خاستگاه اعتبار بخش
ب) خاستگاه عقلی– تعلیلی
۱ تعلیل قبح اراده ارتکاب قبیح
۲ تعلیل ضرورت تشریع احکام جزایی
۳ تعلیل عدل الهی در افعال
۴ تعلیل حکمت الهی
۵ تعلیل مصالح و مفاسد در کیفر گذاری
۶ تعلیل تشریع کیفر ثابت
۷ تعلیل تفضل در اجرای کیفر
فصل دوم: مبانی و ملاکات کلامی جرم انگاری
مبحث اول: مبانی کلامی جرم انگاری
گفتار اول: توحید
الف) مفهوم توحید
۱ مفهوم رب و ربوبیت در بوبیت
۱–۱ ربوبیت تکوینی– تشریعی
۲–۱ اقتضایات ربوبیت تشریعی در جرم انگاری
گفتار دوم: اوصاف الهی
الف) وصف علم الهی
۱ مفهوم علم
۲ تعریف علم
۳ اقتضایات علم در جرم انگاری
ب) وصف عدل الهی
۱ مفهوم عدل
۲ تعریف عدل
۳ اقتضایات عدالت در جرم انگاری
ج) وصف حکمت
۱ مفهوم حکمت
۲ تعریف حکمت
۳ اقتضایات حکمت در جرم انگاری
د) وصف لطف ۵۰ ۱ مفهوم لطف ۵۰ ۲ تعریف لطف
۳ اقتضایات لطف در جرم انگاری
و) وصف منعم (شکر منعم)
۱ مفهوم شکر منعم
۲ تعریف شکر منعم
۳ اقتضایات شکر منعم در جرم انگاری
گفتار سوم: قاعده تحسین و تقبیح
الف) انواع افعال به لحاظ درک عقل
ب) معانی و اطلاقات حسن و قبح
۱ کمال و نقص
۲ ملایمت و منافرت با نقس و
۳ استحقاق مدح و ذم
مبحث دوم: ملاکات کلامی جرم انگاری
گفتار اول: ملاک تحسین و تقبیح
الف) خاستگاه کلامی تحسین و تقبیح
۱ توحید
۲ حکمت الهی
ب) تعیین کیفر طبق ملاک قابلبت سرزنش
گفتار دوم: ملاک مصالح و مفاسد
الف) مفهوم مصالح و مفاسد
ب) خاستگاه کلامی مصالح و مفاسد
۱ تحسین و تقبیح
۲ حکمت الهی
ج) تعیین کیفر طبق مصالح و مفاسد
گفتار سوم: ملاک حق اطاعت (معصیت)
الف) مفهوم اطاعت
ب) خاستگاه حق اطاعت
۱ تحسین و تقبیح
۳ لطف
۴ شکرمنعم
۵ توحید در ربوبیت
ج) ملاک و قلمرو اطاعت
۱ مخالفت قوه سافل با عالی
۲ مخالفت با اراده تشریعی الهی
د) انواع طاعت و معصیت
۱ انواع مطیع و عاصی
۲ انواع معصیت
۳ انواع طاعت
مبحث سوم : تطبیق ملاکات کلامی در تعزیر
گفتار اول: تطبیق ملاک کلام فقه در تعزیر
گفتار دوم: تطبیق ملاک حسن و قبح در تعزیر
بند اول: جایگاه ملاک حسن وقبح از دیدگاه فقها
بند دوم: تطبیق ملاک حسن و قبح در مقدمه بند سوم: تطبیق ملاک حسن و قبح بر مراحل فعل مجرمانه
الف ) استعداد کیفری (وصف نفسانی سو طینت)
ب) فعل نفسانی قصد
ج) جرایم ناتمام (شروع به جرم، جرم عقیم و محال)
بند سوم: حرمت جرم محال براساس تحسین و تقبیح
الف) دیدگاه شیخ انصاری
ب) دیدگاه صاحب فصول
گفتار سوم: تطبیق ملاک مصلحت در تعزیر
الف) از جهت تحسین و تقبیح
ب) از جهت حکمت
ج) از جهت اراده تشریعی
د) از جهت جرم انگاری موردی
گفتارچهارم: تطبیق ملاک حق اطاعت( معصیت)
بند اول: از نظر آیات
بند دوم: از نظر مبنا ( ولایت)
بند سوم: از نظر قلمرو (اراده تشریعی )
الف) نافرمانی از اراده تشریعی الهی
۱ اراده تشریعی الهی با علم به واقع
۱–۱ اراده تشریعی استقلالی
۱–۱–۱ اراده استقلالی مضیق
اول – اراده تشریعی الزامی
دوم– اراده تشریعی الزامی و غیر الزامی
۲–۱–۱ اراده استقلالی موسع
۲–۱ اراده تشریعی تبعی
۲ اراده تشریعی الهی با جهل به واقع (تجری)
ب) نافرمانی از اراده حاکم
بند چهارم: از نظر ادله تعزیر
الف) تعیین حدود در الهی در آیات وروایات
ب) تعیین حدود الهی از طریق تطبیق آن با شرع
ج) تعیین حدود الهی از طریق ملاک (اعتدا)
۱ رفتار خلاف شرع
۲ رفتار خلاف عدالت و حق
۳ رفتار خلاف حاکمیت تشریعی الهی و
۳ چهارم: رفتار خلاف اطاعت (صدق معصیت)
بند پنجم: از نظر مصادیق طاعت (معصیت)
الف) معصیت در اعتقاد
ب) معصیت در احکام
۱ معصیت در احکام تکلیفی
۲ معصیت در احکام غیر تکلیفی
۳ معصیت در احکام عقلی
۴ معصیت در احکام حکومتی
۵ معصیت در غیر بالغ ها
فصل سوم : مبانی کلامی تفضل در مقام قضا و اجرا
مبحث اول: مبانی کلامی تفضل
الف) تحسین و تقبیح
ب) لطف
ج) احسان
د) تحقق غرض مهمتر
ه) اسقاط حق
مبحث دوم: قلمرو تفضل (مصادیق)
گفتار اول: تفضل در بزه پوشی (ستار العیوب)
الف) مفهوم بزه پوشی( ستار العیوب)
ب) ادله بزه پوشی
ج) قلمرو بزه پوشی (ستار العیوب)
۱ افراد متجاهر
۲ افراد ظالم نسبت به ظلم
۳ حقوق عمومی و
گفتار دوم: تفضل در قصد مجرمانه
الف) قصد در آیات
۱ محاسبه کیفری در فعل نفسانی قصد
۲ مسولیت کیفری در فعل نفسانی قصد
۳ استناد جرم در فعل نفسانی قصد
۴ استحقاق کیفر در فعل نفسانی قصد
ب) قصد در روایات
۱ جمع مفادی ادله اولیه ( روایات)
۲ تفکیک ادله تشریع و تفضل (ادله اولیه و ثانویه )
۱–۲ روایات عفو
۲–۲ روایات عدم کتابت سییه
گفتار سوم: تفضل در جرایم ناتمام
گفتار پنجم: تفضل در توبه
گفتار ششم: تفضل در تکفیر سییات
الف) مفهوم شناسی
۱ تکفیر
۲ سییات
۳ تکفیر سییات
ب) دیدگاهها در تکفیر سییات
ج) مبانی تکفیر سییات
د) ادله تکفیر سییات
۱ قرآن
۲ روایات
ح) ماهیت و کارکرد تکفیر سییات
۱ نظر مشهور
۲ از نظر آیه الله حکیم و
۳ از نظر علامه
و) جانمایی تکفیر سییات
۱ از نظر مرتکبان
۲ نظر معاصی(جرایم)
۳ از نظر نسبت با نهاد مشابه توبه
ز) قلمرو تکفیر تعزیر
۱ تکفیر تعزیر در دنیا
۲ تکفیر عذاب در آخرت
۳ تکفیر تعزیر عملی
۱–۳ از نظر انطباق تکفیر با بزه پوشی
۲–۳ از نظر مبانی
۳–۳ از نظر مفاد روایات
۴–۳ از نظر اصول و قواعد (ارتباط تعلیقی شرط و جزا)
۵–۳ از نظر مختصات احکام امتنانی
۶–۳ از نظر مصلحت تسهیل
۷–۳ از نظر وحدت و تعدد مجازاتها
۸–۳ از نظر کارکرد غیر جزایی
گفتار هفتم : استناد صاحب جواهر به تکفیر سییات در ملاک تعزیر
الف) دیدگاهها در ملاک تعزیر
۱ تلقی صاحب جواهر از ادله
۱–۱ فهم صاحب جواهر از مفاد روایات
۲–۱ فهم صاحب جواهر از قاعده اصطیادی
ب) تلقی فقها از دیدگاه صاحب جواهر
ج) تلقی واقع نما از دیدگاه صاحب جواهر
۱ از نظر ادله
۲ از نظر مناط
۳ از نظر احکام مصادیق
۴ از نظر خاستگاه کبایر
۱–۴ خاستگاه کبایر از نظر ادله (صول و قواعد)
۱–۱–۴ مفهوم حد و حدود الهی
۲–۱–۴ مصادیق حدود الهی
۳–۱–۴ مستحبات و مکروهات
۴–۱–۴ کبایر
۲–۴ خاستگاه کبایر در تعابیر کلی صاحب جواهر
۱–۲–۴ مناسبات تعابیر این فقیه در مقام کیفر گذاری
۲–۲–۴ مناسبات تعابیر این فقیه در مقام اجرا
فصل چهارم : آثار گزاره های کلامی در حقوق کیفری ایران و افغانستان
گفتار اول: ادله و استدلال متفات برای اثبات عموم تعزیر
الف) استناد به ادله حق اطاعت
ب) استناد به در ادله تکفیر سییات
گفتار دوم : اولویت بندی اهداف
بند اول: اهداف مجازات در حقوق جزا
الف) عدالت و سزا دهی
ب) اصالت فایده
۳ اصلاح
ج) توان گیری
د) عدالت ترمیمی
بند دوم: اهداف مجازات در نظام کیفری اسلام
قسمت اول: دیدگاه حقوقدانان اسلامی در اولویت بندی اهداف
قسمت دوم: دیدگاه کلام در اولویت بندی اهداف
الف) مناسبات اوصاف الهی (عدالت، لطف و )
۱ تطبیق عدالت بر تفضل
۲ تفکیک کامل عدالت از تفضل
۲ اولویت لطف بر عدالت و تفضل
ب) اولویت بندی های در یافتی از اهداف
۱ اولویت بازدارندگی در تمام مراحل کیفری
۲ اولویت بندی عدالت و تفضل
۳ اولویت بندی مرحله ی بین عدالت و فایده گرایی
۲–۱ دیدگاه عدالت گرایان
۲–۲ دیدگاه فایده گرایان
۲–۳ دیدگاه اسلام
۲–۳–۱ جامع نگری در اهداف
۲–۳–۲ اولویت عدالت در مقام جرم انگاری
۲–۳–۳ اولویت فایده در مقام قضا و اجرا
یک– از نظر خاستگاه
دو– از نظر مناسبات عدل و لطف
سه– از نظر برخی اصول و نهادهای تفضلی
چهار– از نظر قاعده عقلی–شرعی اهم و مهم
گفتارسوم: جایگاه و کاکرد ملاکات جرم انگاری در حقوق جزا
الف) تعیین عنوان جامع جزایی(معصیت)
ب) جانمایی دیدگاهها در موجبات تعزیر
ج) تکفیر و نادیده انگاری جرایم کم اهمیت
د) تعیین خاستگاه و کارکرد مصلحت و مفسده
ه) امکان جرم انگاری مراحل مختلف فعل مجرمانه
۱ قصد مجرمانه
۲ اعمال مقدماتی
۳ جرایم ناتمام (شروع به جرم، جرم عقیم و محال)
۶ تاسیس نهادهای کیفری( تعویقی، تعلیقی–شرطی)
گفتار چهارم: تعدیل برخی اصول و قواعد
گفتار پنجم: جانمایی اختیار حاکم در تعیین مجازات
الف) از نظر فقه
۱ حکم اولیه
۲ حکم ثانویه
۳ حکم حکومتی
ب) از نظر کلام
الف) اختیار حاکم در مقام تقنین (جرم انگاری)
ب) اختیار حاکم در مقام قضا ( تعیین میزان تعزیر)
گفتار ششم: اصلاح برخی از مواد قانون جزا
الف) تعریف جامع از تعزیر
ب) اجرای اصول وقواعد عام در تعزیر منصوص
۱ جریان اصول و قواعد عام در تعزیر منصوص
۲ عدم جریان اصول و قواعد در کبایر
ج) محدودیت مقامات قضایی در عمل به علم
ه) مرور زمان در تعزیر منصوص
نتایج
منابع
کلیدواژه ها
- مبانی کلامی
- تعزیر
- ملاکات جرم
- تفضل در کیفر
- اهداف کیفر
- اختیار حاکم