مداخله عدالت کیفری در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر در ایران؛ با تاکید بر ارایه الگوی مطلوب

عنوان	مداخله عدالت کیفری در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر در ایران؛ با تاکید بر ارایه الگوی مطلوب
رشته	حقوق کیفری و جرم شناسی
دانشجو	زهرا نعمتی
استاد راهنما	محمد فرجیها، رحیم نوبهار
استاد مشاور	جلیل امیدی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

مداخله عدالت کیفری در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر در ایران؛ با تاکید بر ارایه الگوی مطلوب عنوان رساله ای است که توسط زهرا نعمتی، با راهنمایی محمد فرجیها و رحیم نوبهار و با مشاوره جلیل امیدی در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

چکیده

خشونت خانگی علیه زنان، یکی از مهمترین دغدغه های سلامت و بهداشت عمومی در جوامع امروزی به شمار می رود. بنا بر آمارهای سازمان جهانی بهداشت، از هر سه زن، به طور میانگین یک زن قربانی خشونتگری شوهر یا شریک زندگی خود می شود و در این میان، خشونت جنسی در نتیجه رویت ناپذیری به علت وقوع در خلوت، بیش از سایر انواع خشونت مورد غفلت واقع می شود. با توجه به شدت و اهمیت آسیب های جسمانی و روانی ناشی از خشونت جنسی علیه همسر، در دهه های اخیر، بسیاری از کشورها کوشیده اند با اصلاح و تکمیل قوانین خود، در راستای مقابله با این نوع خشونت گام بردارند. با این حال، قوانین ایران، نه ارتکاب خشونت جنسی علیه همسر را مستقلا جرم و قابل مجازات می داند و نه بزه دیدگی جنسی در بستر ازدواج را صراحتا به عنوان یکی از موجبات درخواست طلاق از سوی زوجه به رسمیت می شناسد. همین امر سبب شده است که زنان قربانی، هم برای احقاق حق و اجرای عدالت درباره مرتکب و هم برای ترک زندگی مشترکِ توام با خشونت، با دشواری های فراوان مواجه باشند. بنابراین، این پژوهش با هدف ارایه پیشنهادهایی برای اتخاذ یک الگوی مطلوب مداخله عدالت کیفری در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر در حقوق ایران، از رهگذر کشف و شناسایی آسیب ها و نیازهای قربانیان، خلاها و نواقص قوانین ماهوی و شکلی و نحوه واکنش مراجع قضایی (دادسراها، دادگاه های کیفری و محاکم خانواده) در مواجهه با این نوع خشونت، انجام شده است. برای گردآوری داده های مورد نیاز، افزون بر مطالعه پژوهش های پیشین و مرور اسناد بین المللی و قوانین سایر کشورها، از سه روشِ مصاحبه عمیق با بزه دیدگان (۴۵ نفر)، مقامات قضایی (۲۰ نفر)، وکلای دادگستری (۱۵ نفر) و متخصصان بهداشت و سلامت خانواده شامل پزشکان، روانپزشکان، روان شناسان، سکسولوژیست ها، مشاوران و مددکاران (۲۳ نفر)، تحلیل محتوای ۳۸ پرونده کیفری و طلاق مرتبط با موضوع پژوهش و مشاهده غیرمشارکتی از رهگذر حضور در جلسات دادرسی یا مشاوره و داوری در مجتمع های قضایی شهر تهران (۲۰ جلسه) استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهند که: در نتیجه کم اهمیت جلوه دادن آسیب های ناشی از خشونت جنسی زناشویی، نیازهای قربانیان آن نادیده گرفته می شود؛ قوانین موجود، نه برای متنبه ساختن شوهر خشونتگر و بازداشتن وی از تکرار خشونت و نه برای حمایت از زن خشونت دیده و جبران آسیب های وارد بر او، کافی نیستند؛ مراجع قضایی کیفری و خانواده، به بهانه اجمال یا ابهام قوانین و دشواری اثبات خشونت جنسی در بستر ازدواج و تحت تاثیر فرهنگ سازمانی مردمحور، از به رسمیت شناختن خشونت جنسی زناشویی طفره می روند و فرایندهای ترمیمی (میانجیگری کیفری و داوری و مشاوره پیش از طلاق)، اغلب به علت بهره مند نبودن زنان از قدرت چانه زنی و وجود برخی چالش های اجرایی، به بن بست می رسند. بنا بر یافته های فوق، نیاز به اتخاذ یک الگوی مطلوب مداخله عدالت کیفری در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر، حاوی یک قانون گذاری جامع ماهوی و یک آیین دادرسی افتراقی، در نظام حقوقی ایران به شدت احساس می شود. از همین رو، تصویب یک قانون مقابله با خشونت خانگی دربردارنده ضوابط و مقرراتی در باب تعریف انواع خشونت خانگی (از جمله خشونت جنسی زناشویی) و تعیین مصادیق آنها، پیش بینی حمایت های حقوقی (از قبیل مداخله در بحران و صدور دستورات مراقبتی) و حمایت های کیفری (جرم انگاری، کیفرگذاری و جبران خسارت)، تشکیل دادگاه های ویژه خشونت خانگی، آموزش به کارکنان نهادهای عدالت کیفری در خصوص نحوه مواجهه با زنان خشونت دیده و تسهیل شرایط اثبات خشونت جنسی از رهگذر تقویت ادله علمی، پیشنهاد و توصیه می گردد.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب مقدمه و کلیات طرح تحقیق

۱– مقدمه

۲– بیان مسیله

۳– پرسش های پژوهش

۴– فرضیه های پژوهش

۵– روش شناسی پژوهش

۶– ضرورت پژوهش

۷– پیشینه پژوهش

۸– محدودیت های پژوهش

۹– سامان دهی پژوهش

فصل نخست: خشونت جنسی علیه همسر؛ مفهوم شناسی، آسیب ها، زمینه ها و نیازهای بزه دیدگان

۱–۱ مفهوم شناسی

۱–۱–۱ خشونت جنسی علیه همسر

الف) خشونت جنسی

ب) همسر

۱–۱–۱–۱ تعریف عملیاتی خشونت جنسی علیه همسر

۱–۱–۱–۲ مولفه های سازنده خشونت جنسی علیه همسر

۱–۱–۱–۲–۱ رفتار جنسی

۱–۱–۱–۲–۲ اجبار

الف) اجبار فیزیکی

ب) اجبار روانی

پ) اجبار از طریق روش های کنترل

ت) اجبار اجتماعی

۱–۱–۱–۳ انواع خشونت جنسی علیه همسر

۱–۱–۱–۳–۱ خشونت های جنسی فیزیکی

الف) تجاوز زناشویی

ب) خشونت های جنسی غیردخولی

۱–۱–۱–۳–۲ خشونت های جنسی روانی

۱–۱–۲ مداخله عدالت کیفری

۱–۲ آسیب های خشونت جنسی علیه همسر

۱–۲–۱ آسیب های فردی

۱–۲–۱–۱ آسیب های جسمانی

۱–۲–۱–۲ آسیب های روانی

۱–۲–۲ آسیب های اجتماعی

۱–۳ زمینه ها و عوامل موثر بر خشونت جنسی علیه همسر

۱–۳–۱ عوامل موثر بر خشونتگری

۱–۳–۱–۱ عوامل فردی

الف) ویژگی های دموگرافیک

ب) سوءمصرف مواد مخدر یا الکل

پ) اختلال عملکرد جنسی

ت) اختلال های روانی

ث) تقلید از هرزه نگاری

ج) سابقه خشونت دیدگی و یادگیری خشونت

۱–۳–۱–۲ عوامل اجتماعی

الف) درونی کردن بیش از حد نقش های جنسیتی

ب) اجرای خصوصی عدالت

۱–۳–۲ عوامل موثر بر خشونت دیدگی

۱–۳–۲–۱ عوامل فردی

الف) ویژگی های دموگرافیک

ب) وابستگی اقتصادی

پ) سابقه خشونت دیدگی

۱–۳–۲–۲ عوامل اجتماعی

الف) نابرابری حقوق زن و شوهر در خانواده

ب) افکار عمومی سرزنشگر

۱–۳–۳ ویژگی های ازدواج توام با خشونت جنسی

۱–۴ نیازهای قربانیان خشونت جنسی

۱–۴–۱ نیاز به شناسایی

۱–۴–۲ نیازهای درمانی

۱–۴–۳ نیازهای روانی و عاطفی

۱–۴–۴ نیاز به جبران خسارت

۱–۴–۵ نیازهای حقوقی

الف) نیاز به قوانین کیفری و حمایتی

ب) نیاز به مشارکت در فرایندهای قضایی

پ) نیاز به وکیل و مشاور حقوقی

فصل دوم: تحولات حقوقی، مبانی نظری و جلوه های مداخله در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر

۲–۱ تحولات حقوقی

۲–۱–۱ توجیهات تاریخی عدم مداخله عدالت کیفری

۲–۱–۱–۱ مالکیت شوهر بر جسم همسر

۲–۱–۱–۲ اتحاد زناشویی

۲–۱–۱–۳ رضایت ضمنی

۲–۱–۱–۴ احترام به حریم خصوصی زوجین

۲–۱–۲ سیر تاریخی مداخله عدالت کیفری

۲–۲ مبانی نظری

۲–۲–۱ ضرورت مداخله عدالت کیفری از منظر حقوق بشر

۲–۲–۱–۱ حق حیات (زندگی)

۲–۲–۱–۲ حق سلامتی و تندرستی

۲–۲–۱–۳ مصونیت از شکنجه یا رفتارهای غیرانسانی و تحقیرآمیز

۲–۲–۱–۴ مصونیت از تبعیض

۲–۲–۱–۵ آزادی و امنیت شخصی

۲–۲–۱–۶ برابری حقوق در خانواده

۲–۲–۲ ظرفیت های فقهی مداخله عدالت کیفری

۲–۲–۲–۱ قاعده تسلیط

۲–۲–۲–۲ قاعده عدم ولایت

۲–۲–۲–۳ قاعده لاحرج (نفی عسر و حرج)

۲–۲–۲–۴ قاعده لاضرر (حرمت ایذاء)

۲–۲–۲–۵ قاعده معاشرت به معروف

۲–۲–۲–۶ ضابطه مندی دامنه تمکین خاص

۲–۲–۲–۷ تفاوت میان زنا و تجاوز به عنف

۲–۳ جلوه های مداخله عدالت کیفری

۲–۳–۱ مداخله کیفری

۲–۳–۱–۱ جرم انگاری

۲–۳–۱–۱–۱ به مثابه خشونت جنسی علیه غیرهمسر

۲–۳–۱–۱–۲ در فرض عدم زندگی مشترک زوجین

۲–۳–۱–۱–۳ در فرض تهدید یا ایراد آسیب جسمانی

۲–۳–۱–۱–۴ در فرض خردسال بودن همسر

۲–۳–۱–۲ کیفرگذاری

۲–۳–۱–۲–۱ یکسان انگاری مجازات

۲–۳–۱–۲–۲ رابطه زوجیت؛ عامل تشدید مجازات

۲–۳–۱–۲–۳ رابطه زوجیت؛ عامل تخفیف مجازات

۲–۳–۱–۳ مداخله کیفری در حقوق ایران

۲–۳–۲ مداخله حمایتی

۲–۳–۲–۱ مداخله بحران

۲–۳–۲–۲ دستور تامین امنیت

۲–۳–۲–۳ دستور حفاظت و مراقبت

۲–۳–۲–۴ دستور دریافت خدمات پزشکی و مشاوره ای

۲–۳–۲–۵ دستور جبران خسارت

فصل سوم: خشونت جنسی علیه همسر در پرتو رویه های عملی

۳–۱ موانع دسترسی بزه دیدگان خشونت جنسی زناشویی به عدالت کیفری

۳–۱–۱ موانع گزارش خشونت

۳–۱–۱–۱ عدم ادراک واقعه به عنوان خشونت جنسی

۳–۱–۱–۲ احساس شرم

۳–۱–۱–۳ ترس از انتقام جویی شوهر

۳–۱–۱–۴ بیم برچسب خوردن و بدنام شدن

۳–۱–۱–۵ عدم حساسیت نهادهای عدالت کیفری

۳–۱–۲ دشواری های اثبات خشونت جنسی

۳–۱–۲–۱ چالش های اثبات خشونت جنسی

۳–۱–۲–۱–۱ همراه نبودنِ همیشگیِ خشونت جنسی با آسیب جسمانی

۳–۱–۲–۱–۲ از بین رفتن آثار خشونت با گذشت زمان

۳–۱–۲–۱–۳ دشواری اثبات خشونت با ادله سنتی

۳–۱–۲–۱–۴ نادیده انگاشتن ادله علمی

۳–۱–۲–۲ راهکارهای اثبات خشونت جنسی

۳–۱–۲–۲–۱ به رسمیت شناختن بزه دیده به مثابه شاهد

۳–۱–۲–۲–۲ مشارکت خبرگان در احراز آسیب های روانی

۳–۱–۲–۲–۳ استماع شهادت کودکان

۳–۱–۲–۲–۴ در نظر گرفتن سابقه رفتارهای مجرمانه و سوءرفتارهای مرتکب

۳–۲ واکنش نهادهای عدالت کیفری

۳–۲–۱ رفتار دوگانه دادسرا در مرحله تعقیب و تحقیقات مقدماتی

۳–۲–۱–۱ طفره قضایی از به رسمیت شناختن خشونت جنسی زناشویی

۳–۲–۱–۱–۱ فقدان عنوان مجرمانه مستقل

۳–۲–۱–۱–۲ اولویت بخشیدن به آسیب های جسمانی

۳–۲–۱–۱–۳ احتمال اندک صدور حکم محکومیت

۳–۲–۱–۱–۴ فرهنگ سازمانی نهادهای عدالت کیفری

۳–۲–۱–۱–۵ حاکمیت کلیشه ذهنی زن دروغگو

۳–۲–۱–۲ کنشگری قضایی دادسرا

۳–۲–۱–۲–۱ تغییر عنوان خشونت جنسی فیزیکی به خشونت جسمی

۳–۲–۱–۲–۲ تعقیب کیفری خشونت جنسی کلامی و روانی تحت عناوین جرایم علیه تمامیت معنوی

۳–۲–۱–۲–۳ استفاده از عناوین مجرمانه اشاعه فحشا و رابطه نامشروع برای تعقیب برخی مصادیق خاص خشونت جنسی

۳–۲–۱–۲–۴ تمسک به عنوان مجرمانه ترک انفاق برای طرح شکایت خشونت جنسی

۳–۲–۲ رویه قضایی دادگاه های کیفری؛ از انکار تا تقلیل گرایی

۳–۲–۲–۱ طفره قضایی از احراز وقوع بزه یا انتساب آن به متهم

۳–۲–۲–۲ تلاش برای منصرف ساختن بزه دیده از ادامه دعوی

۳–۲–۲–۳ اتخاذ رویکرد سهل گیرانه در قبال مرتکب در مرحله تعیین مجازات

۳–۲–۲–۳–۱ تاکید بر پرداخت دیه و صرف نظر کردن از جنبه عمومی جرم

۳–۲–۲–۳–۲ تقلیل عنوان مجرمانه یا تعیین سبک ترین مجازات

۳–۲–۳ تفسیرهای قضایی از عسر و حرج در محاکم خانواده

۳–۲–۳–۱ تفسیر عسر و حرج در پرتو کلیشه های قضایی

۳–۲–۳–۱–۱ افسانه تجاوز

۳–۲–۳–۱–۲ دوگانه زن خوب – زن بد

۳–۲–۳–۲ فقدان تفسیرهای جنسیت محور در نبودِ قاضی مشاور زن

فصل چهارم: پاسخ های عدالت ترمیمی به خشونت جنسی علیه همسر

۴–۱ بسترهای ظهور عدالت ترمیمی در پرونده های خشونت جنسی علیه همسر

۴–۱–۱ در دسترس نبودن عدالت کیفری

۴–۱–۲ مشکلات مربوط به ادله اثبات

۴–۱–۳ بازدارنده نبودن پاسخ های نظام عدالت کیفری

۴–۱–۴ عدم مشارکت بزه دیده در فرایندهای کیفری

۴–۱–۵ بی توجهی نظام عدالت کیفری به نیازهای بزه دیده

۴–۱–۶ خطر بزه دیدگی ثانوی در نظام عدالت کیفری

۴–۱–۷ تهدید رابطه زوجیت به فروپاشی در نتیجه شکایت کیفری بزه دیده

۴–۲ کاربرد عدالت ترمیمی در پرونده های خشونت جنسی علیه همسر

۴–۲–۱ مزایای پاسخ های ترمیمی به خشونت جنسی علیه همسر

۴–۲–۱–۱ شنیده شدن صدای زن خشونت دیده

۴–۲–۱–۲ درمان و التیام آلام روانی ناشی از خشونت جنسی

۴–۲–۱–۳ توانمندسازی خشونت دیده و کنترل وی بر فرایند اجرای عدالت

۴–۲–۱–۴ مسیولیت پذیر ساختن خشونتگر و جبران خسارت خشونت دیده

۴–۲–۱–۵ بازپروری خشونتگر و تعهد وی به تغییر رفتار

۴–۲–۱–۶ جلوگیری از انزوای خشونت دیده و بزه دیدگی ثانوی او

۴–۲–۲ ظرفیت های ترمیمی نهادهای عدالت کیفری در پرونده های خشونت جنسی علیه همسر

۴–۲–۲–۱ بهره گیری از نهاد میانجیگری کیفری

۴–۲–۲–۲ کارکردهای ترمیمی نهادهای ارفاقی

۴–۲–۲–۳ ارایه خدمات مشاوره ای ترمیمی در محاکم خانواده

۴–۲–۳ چالش های کاربرد عدالت ترمیمی در پرونده های خشونت جنسی علیه همسر

۴–۲–۳–۱ چالش های ناظر به عدم رعایت اصول بنیادین عدالت ترمیمی

۴–۲–۳–۱–۱ اعمال فشار بر خشونت دیده برای شرکت در فرایند ترمیمی

۴–۲–۳–۱–۲ بی اعتمادی خشونتگر به محرمانه بودن فرایند ترمیمی

۴–۲–۳–۱–۳ به خطر افتادن امنیت خشونت دیده

۴–۲–۳–۱–۴ فقدان توازن قدرت میان خشونت دیده و خشونتگر

۴–۲–۳–۱–۵ عدم رعایت اصل بی طرفی از سوی تسهیلگران

۴–۲–۳–۲ چالش های ناشی از فراهم نبودن زیرساخت ها و بسترهای اجرایی

۴–۲–۳–۲–۱ عدم تمایل قضات به ارجاع پرونده ها به فرایندهای ترمیمی

۴–۲–۳–۲–۲ محدودیت زمان و منابع انسانی برای اجرای فرایندهای ترمیمی

۴–۲–۳–۲–۳ عدم همراهی وکلا با ارجاع پرونده ها به فرایندهای ترمیمی

۴–۲–۳–۲–۴ مشکلات مربوط به چگونگی تامین هزینه های میانجیگری و مشاوره

نتیجه گیری و الگوی مطلوب مداخله عدالت کیفری در قلمرو خشونت جنسی علیه همسر

۱ یافته ها

۲ الگوی مطلوب مداخله عدالت کیفری

۲–۱ پیشگیری

۲–۱–۱ آگاهی بخشی عمومی در خصوص خشونت علیه زنان

۲–۱–۲ تدوین و اجرای برنامه های آموزشی ویژه برای گروه های سنی مختلف

۲–۲ قانون گذاری ماهوی

۲–۲–۱ تعیین قلمرو خشونت خانگی

۲–۲–۲ حمایت کیفری

۲–۲–۲–۱ به رسمیت شناختن خشونت جنسی علیه همسر در نظام جرم انگاری

۲–۲–۲–۲ متناسب ساختن نظام ضمانت اجراهای کیفری

۲–۲–۲–۳ پیش بینی تدابیری برای جبران خسارت

۲–۲–۳ حمایت حقوقی

۲–۳ آیین دادرسی افتراقی

۲–۳–۱ تشکیل دادگاه تخصصی

۲–۳–۲ آموزش کارکنان نهادهای عدالت کیفری

۲–۳–۳ صدور دستورهای حمایتی موقت

۲–۳–۳–۱ معرفی بزه دیده به خانه های امن

۲–۳–۳–۲ صدور دستورهای مراقبتی

۲–۳–۴ تقویت نقش ادله علمی

۲–۴ بهره گیری از ظرفیت های عدالت ترمیمی

فهرست منابع

پیوست ها

جدول (۱): مصاحبه با قضات محاکم خانواده

جدول (۲): مصاحبه با قضات دادسرا و دادگاه کیفری

جدول (۳): مصاحبه با وکلای دادگستری

جدول (۴): مصاحبه با مشاوران و مددکاران خانواده

جدول (۵): مصاحبه با پزشکان و متخصصان بهداشت خانواده و باروری

جدول (۶): مصاحبه با روانپزشکان و روان شناسان و سکسولوژیست ها

جدول (۷): مصاحبه با زنان بزه دیده

جدول (۸): مشاهده های غیرمشارکتی

جدول (۹): پرونده های مطالعه شده

کلیدواژه ها

• خشونت جنسی علیه همسر
• تجاوز زناشویی
• مداخله عدالت کیفری
• دسترسی به عدالت
• ادله اثبات
• عدالت ترمیمی
• الگوی مطلوب