مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در حقوق ایران و نظام حقوقی کامن لا

عنوان	مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در حقوق ایران و نظام حقوقی کامن لا
رشته	فقه و حقوق خصوصی
دانشجو	امیرحسین نقوی
استاد راهنما	حبیب طالب احمدی
استاد مشاور	سیروس حیدری، علی رضایی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه فردوسی مشهد

مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در حقوق ایران و نظام حقوقی کامن لا عنوان رساله ای است که توسط امیرحسین نقوی، با راهنمایی حبیب طالب احمدی و با مشاوره سیروس حیدری و علی رضایی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه فردوسی مشهد دفاع گردید.

چکیده

در روابط حقوقی مختلف اعم از قراردادی یا غیرقراردادی ممکن است اظهارات، اعمال و اقدامات یک شخص، اعتمادی معقول و متعارف را در طرف مقابل ایجاد کند و وی بر مبنای این اعتماد، اقدامات و هزینه هایی انجام دهد و یا از موقعیت هایی صرف نظر کند. در روابط اشخاص با دولت نیز مردم با اتکای به اعلام ها و تصمیمات و رویه های جاری دولت برنامه ریزی، اقدام و هزینه می کنند. در صورت نقض آنچه که سبب اعتماد شده از قبیل نقض تعهدات قراردادی، فسخ یا بطلان قرارداد، رجوع از ایجاب یا اذن و عدول از تصمیمات و اعلام ها، این سوال اساسی مطرح می شود که آیا هزینه ها و خسارات وارده قابل جبران است؟ به نظر می رسد اگر خسارات عرفا منتسب به طرف مقابل باشد، می توان وی را مسیول جبران زیان های وارده دانست. با این حال هرگونه اعتمادی باعث ایجاد مسیولیت نخواهد بود و در صورتی الزام به جبران خسارت ایجاد می شود که بتوان تقصیر طرف مقابل را در برابر اعتماد معقول زیان دیده احراز نمود و این اعتماد معقول یک رابطه علی میان زیان وارده و تقصیر شخص برقرار کند. هدف مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد قرار دادن زیان دیده در موقعیتی است که اگر اظهار بیان نمی شد شخص همچنان در آن موقعیت قرار داشت. در واقع هدف، بازگرداندن زیان دیده به حالت قبل از فعل زیان بار می باشد. هرچند این امر در خصوص قراردادها معمولا هدف اصلی، ایده آل و مورد انتظار شخص نیست و طرفین قرارداد به دنبال منافع مورد انتظار خود از قرارداد و ورود به رابطه قراردادی هستند اما در مواردی که خسارات مورد انتظار قابل محاسبه و مطالبه نباشد، تمسک به خسارات ناشی از اعتماد می تواند جایگزین مناسبی برای به حداقل رساندن خسارات زیان دیده باشد. اصطلاح خسارات اتکایی یا خسارات ناشی از اعتماد در حقوق کامن لا رواج بیشتری داشته و در کشورهای پیرو حقوق نوشته و حقوق ما کمتر به آن پرداخته اند اما با بررسی و شناخت موضوع مشخص می شود که با توجه به اصول و قواعد سنتی حقوق ایران و فقه امامیه از قبیل قاعده تسبیب در بحث سبب اقوی از مباشر و یا قاعده غرور، می توان الزام به جبران چنین خساراتی را در حوزه های مختلف حقوق خصوصی و نیز حقوق عمومی استنباط کرد به گونه ای که به نظر می رسد رویکرد قانون گذاری ما نیز به این سمت تمایل دارد.

ساختار و فهرست رساله

فصل اول: کلیات

۱–۱–مقدمه

۱–۱–۱–طرح بحث و اهمیت موضوع

۱–۱–۱–۱–بیان مسیله

۲–۱–۱–۱–اهداف پژوهش

۳–۱–۱–۱–ضرورت انجام تحقیق

۲–۱–۱–سوالات تحقیق

۳–۱–۱–فرضیه

۴–۱–۱–سابقه علمی تحقیق

۵–۱–۱–روش تحقیق

۶–۱–۱–سازماندهی تحقیق( پلان)

۲–۱–مسیولیت مدنی

۱–۲–۱–مفهوم مسیولیت مدنی

۲–۱– ۲–انواع مسیولیت مدنی

۱–۲–۲–۱–مسیولیت مدنی غیر قراردادی

۲–۲–۲–۱–مسیولیت مدنی قراردادی

۳–۲–۱–وحدت یا تعدد انواع مسیولیت

عنوان صفحه ۱–۳–۲–۱–نظریه وحدت

۲–۳–۲–۱–نظریه تعدد

۳–۳–۲–۱–نظریه وحدت عملی

۴–۲–۱–هدف اصلی مسیولیت مدنی و اصول حاکم بر آن

۱–۴–۲–۱– هدف اصلی مسیولیت مدنی

۲–۴–۲–۱–اصول حاکم بر جبران خسارت

۱–۲–۴–۲–۱– اصل قابلیت جبران کامل خسارت

۲–۲–۴–۲–۱– اصل لزوم جبران کامل خسارت

۳–۱–مفهوم مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد و تفکیک آن از سایر مفاهیم مشابه

۱–۳–۱–مفهوم اعتماد و مسیولیت مدنی ناشی از آن

۱–۱–۳–۱–مفهوم اعتماد

۲–۱–۳–۱–مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۲–۳–۱– مقایسه مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد با سایر مفاهیم مشابه

۱–۲–۳–۱–خسارات انتظاری

۱–۱–۲–۳–۱–مفهوم

۲–۱–۲–۳–۱–حوزه خسارات در منفعت انتظار

۳–۱–۲–۳–۱–انتخاب و جمع منفعت ناشی از اعتماد و منفعت انتظار

۱–۳–۱–۲–۳–۱–اصل عدم قابلیت جمع

۲–۳–۱–۲–۳–۱– اختیار زیان دیده در انتخاب

عنوان صفحه ۳–۳–۱–۲–۳–۱–معیار محاکم در انتخاب منفعت انتظار و منفعت اعتماد ۵۰ ۴–۱–۲–۳–۱–جایگاه منفعت انتظار در مسیولیت قهری

۵–۱–۲–۳–۱–وضعیت خاص خسارات ناشی از کلاهبرداری

۲–۲–۳–۱–خسارات استردادی

۳–۲–۳–۱–از دست دادن فرصت

۴–۲–۳–۱–عدم النفع

۴–۱–تاریخچه

۱–۴–۱–پیشینه موضوع در حقوق عرفی

۲–۴–۱– پیشینه موضوع در حقوق ایران و فقه امامیه

۱–۲–۴–۱–سابقه بحث در حقوق ایران

۲–۲–۴–۱–سابقه بحث در فقه امامیه

۱–۲–۲–۴–۱–کتاب

۲–۲–۲–۴–۱– سنت

۳–۲–۲–۴–۱–سیره فقها

۴–۲–۲–۴–۱– عقل و بنای عقلا

فصل دوم: قلمرو مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۱–۲–قلمرو حقوق خصوصی

۱–۱–۲–مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در حوزه اعمال حقوقی

عنوان صفحه ۱–۱–۱–۲–در حوزه قراردادها

۱–۱–۱–۱–۲–انواع نقض تعهدات قراردادی

۱–۱–۱–۱–۱–۲–نقض کامل قرارداد

۲–۱–۱–۱–۱–۲– نقض نسبی قرارداد

۲–۱–۱–۱–۲–ضمانت اجرای نقض تعهدات قراردادی

۳–۱–۱–۱–۲–جایگاه منفعت اعتماد در حوزه قراردادها

۱–۳–۱–۱–۱–۲–کارکرد منفعت اعتماد

۲–۳–۱–۱–۱–۲–انواع اعتماد در رابطه قراردادی

۳–۳–۱–۱–۱–۲–محدودیت های میزان خسارت اعتماد

۲–۱–۱–۲–فسخ قرارداد

۱–۲–۱–۱–۲–جایگاه مطالبه خسارت در حالت فسخ قرارداد

۱–۱–۲–۱–۱–۲–جمع جبران خسارت با فسخ قرارداد در کامن لا

۲–۱–۲–۱–۱–۲–جمع جبران خسارت با فسخ قرارداد در حقوق ایران

۲–۲–۱–۱–۲–تاثیر نوع خیار بر خسارات ناشی از اعتماد

۳–۲–۱–۱–۲–بررسی امکان مطالبه خسارت در فرض بقای قرارداد

۴–۲–۱–۱–۲–اثر فسخ قرارداد بر میزان خسارات ناشی از اعتماد

۳–۱–۱–۲–ایجاب و مسیولیت ناشی از استرداد آن

۱–۳–۱–۱–۲–تعریف ایجاب

۲–۳–۱–۱–۲–استرداد یا رجوع از ایجاب

عنوان صفحه ۱–۲–۳–۱–۱–۲–تعریف رجوع

۲–۲–۳–۱–۱–۲–قابلیت رجوع از ایجاب

۳–۳–۱–۱–۲–نقش اعتماد در سلب حق رجوع

۴–۳–۱–۱–۲–مسیولیت ناشی از رجوع

۴–۱–۱–۲–اذن و مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۱–۴–۱–۱–۲–تعریف اذن

۲–۴–۱–۱–۲–ماهیت اذن

۳–۴–۱–۱–۲–رجوع از اذن

۴–۴–۱–۱–۲–خسارت ناشی از اعتماد در اذن محض

۲–۱–۲–مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در حوزه وقایع حقوقی

۱–۲–۱–۲–بطلان قرارداد

۱–۱–۲–۱–۲–مفهوم قرارداد باطل

۲–۱–۲–۱–۲–موارد بطلان قرارداد

۳–۱–۲–۱–۲–نوع مسیولیت در فرض بطلان قرارداد

۱–۳–۱–۲–۱–۲–مسیولیت قراردادی

۲–۳–۱–۲–۱–۲–مسیولیت غیر قراردادی

۴–۱–۲–۱–۲–امکان مطالبه خسارت در فرض بطلان قرارداد

۵–۱–۲–۱–۲–بطلان در حقوق انگلیس

۲–۲–۱–۲–دوره پیش قراردادی

عنوان صفحه ۱–۲–۲–۱–۲–تعریف

۲–۲–۲–۱–۲–مسیولیت مدنی در مرحله پیش قراردادی

۱–۲–۲–۲–۱–۲–تعریف مسیولیت مدنی پیش قراردادی

۲–۲–۲–۲–۱–۲–ایجاد مسیولیت در مرحله پیش قراردادی

۳–۲–۲–۱–۲–نقش اعتماد در مرحله پیش قراردادی

۴–۲–۲–۱–۲–مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در رویه قضایی

۳–۲–۱–۲–مسیولیت مدنی مشاغل حرفه ای

۲–۲– قلمرو اعتماد در حقوق عمومی

۱–۲–۲– مفهوم خسارت ناشی از اعتماد در حقوق عمومی

۲–۲–۲–اهمیت اعتماد در حقوق عمومی

۳–۲–۲– عوامل محدودکننده اعتماد در حقوق عمومی

۱–۳–۲–۲–از حیث نوع صلاحیت

۲–۳–۲–۲–از حیث حوزه ی فعالیت دولت

۱–۲–۳–۲–۲–مسیولیت مدنی دولت در رابطه با اعمال تصدی

۲–۲–۳–۲–۲– مسیولیت مدنی دولت در رابطه با اعمال حاکمیت

۴–۲–۲–انتظارات مشروع

۱–۴–۲–۲–مفهوم انتظارات مشروع

۲–۴–۲–۲–تفاوت انتظارات مشروع با حق مکتسب

۳–۴–۲–۲–شرایط انتظارات مشروع

عنوان صفحه ۱–۳–۴–۲–۲– واضح و بدون قید و شرط بودن محتوای تصمیم یا اعلام

۲–۳–۴–۴–۲–مطلوبیت تصمیم یا اعلام برای مخاطب

۳–۳–۴–۲–۲– امضا یا اعلام تصمیم

۴–۳–۴–۲–۲– اعتماد و اتکای متعارف مخاطب به تصمیم یا اعلام

۵–۳–۴–۲–۲– معقول بودن هزینه و اقدامات

۴–۴–۲–۲–مبنای انتظارات مشروع

فصل سوم: مبانی مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۱–۳– مبانی مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در حقوق عرفی

۱–۱–۳– قاعده استاپل ناشی از وعده

۱–۱–۱–۳–مفهوم استاپل

۲–۱–۱–۳–مفهوم استاپل ناشی از وعده

۳–۱–۱–۳–شرایط استاپل ناشی از وعده

۲–۱–۳– اظهار خلاف واقع

۱–۲–۱–۳–شرایط اظهارخلاف واقع قابل تعقیب

۱–۱–۲–۱–۳–خلاف واقع بودن اظهار

۲–۱–۲–۱–۳– اظهار راجع به یک حقیقت باشد

۳–۱–۲–۱–۳– مهم و عمده بودن اظهار

۴–۱–۲–۱–۳– اعتماد شخص به اظهار و اقدام بر مبنای آن

عنوان صفحه ۵–۱–۲–۱–۳–اظهار خطاب به طرف اغوا شده باشد

۶–۱–۲–۱–۳– معقول بودن اعتماد

۲–۲–۱–۳– ضمانت اجرای اظهارخلاف واقع

۳–۱–۳–نظریه دارا شدن بلاجهت

۱–۳–۱–۳– مفهوم

۲–۳–۱–۳– شرایط

۳–۳–۱–۳– استناد به نظریه با وجود رابطه قراردادی

۴–۳–۱–۳– جایگاه نظریه در حقوق کشورهای کامن لا

۲–۳–مبانی مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد در فقه و حقوق ایران

۱–۲–۳– تسبیب

۱–۱–۲–۳–مفهوم

۲–۱–۲–۳–اجتماع سبب و مباشر

۳–۱–۲–۳–نقش تقصیر در تسبیب

۲–۲–۳– قاعده غرور

۱–۲–۲–۳–مفهوم

۲–۲–۲–۳–شرایط تحقق

۳–۲–۳–قاعده لاضرر

۱–۳–۲–۳–مفهوم قاعده

۲–۳–۲–۳–نقش قاعد لاضرر در مسیولیت ناشی از اعتماد

عنوان صفحه ۴–۲–۳–مبنای منتخب

فصل چهارم: شرایط مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۱–۴– زیان ناشی از اعتماد

۱–۱–۴–مفهوم زیان در مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۲–۱–۴–انواع و اقسام زیان

۱–۲–۱–۴–هزینه های دارای عوض در دارایی زیان دیده

۲–۲–۱–۴–هزینه های فاقد عوض در دارایی زیان دیده

۳–۲–۱–۴–زیان محروم ماندن از سود هزینه های انجام شده

۴–۲–۱–۴–تغییر در وضعیت معاملاتی شخص

۵–۲–۱–۴– از دست دادن فرصت

۶–۲–۱–۴–خسارت معنوی

۷–۲–۱–۴–ضرر اقتصادی محض

۱–۷–۲–۱–۴–خدمات فکری

۲–۷–۲–۱–۴–انجام تقصیرآمیز خدمات حرفه ای

۳–۷–۲–۱–۴–تولیدات و بناهای معیوب

۴–۷–۲–۱–۴–ضرر اقتصادی ناشی از توقف خدمات عمومی

۵–۷–۲–۱–۴–ضرر اقتصادی ناشی از تقصیر دولت و مقامات عمومی

۲–۴–فعل زیانبار

۱–۲–۴–انواع فعل زیانبار

عنوان صفحه ۲–۲–۴–تقصیر

۳–۲–۴– علم و جهل عامل زیان

۳–۴–رابطه سببیت بین اعتماد، فعل زیانبار و زیان

۱–۳–۴– فرض سببیت

۲–۳–۴–معقول بودن اعتماد

۳–۳–۴– معقول بودن هزینه و اقدامات

۴–۳–۴–نقش عرف در تعیین رابطه

فصل پنجم: شیوه های جبران خسارت در مسیولیت مدنی ناشی از اعتماد

۱–۵– جبران عینی

۱–۱–۵– جبران عینی مادی

۲–۱–۵– جبران عینی معنوی

۱–۲–۱–۵–الزام

۲–۲–۱–۵–عدم قابلیت استناد

۳–۲–۱–۵–فسخ

۱–۳–۲–۱–۵–خیار رویت و تخلف وصف

۲–۳–۲–۱–۵–خیار غبن

۳–۳–۲–۱–۵–خیار تدلیس

۲–۵–جبران بدلی

۱–۲–۵–پرداخت هزینه ها

۱–۱–۲–۵–پرداخت معادل هزینه ها

۲–۱–۲–۵–پرداخت اجرت المثل

۲–۲–۵– جبران خسارت فرصت از دست رفته

عنوان صفحه ۳–۲–۵–جبران خسارت تغییر در وضعیت

۴–۲–۵– جبران خسارت لطمه به اعتبار تجاری

فصل ششم: نتایج، تحلیل و پیشنهادات

۱–۶–نتایج و تحلیل

۲–۶–پیشنهادات

منابع

کلیدواژه ها

• اعتماد
• انتظارات مشروع
• خسارات اتکایی
• خسارات استردادی
• خسارات انتظاری
• مسیولیت مدنی