مسیولیت کیفری نقصان یافته از منظر فقه امامیه و حنفی

عنوان	مسیولیت کیفری نقصان یافته از منظر فقه امامیه و حنفی
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	سید عبدالبصیر حسینی
استاد راهنما	عباس شیخ الاسلامی
استاد مشاور	محمد باقر گرایلی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	جامعه المصطفی العالمیه

مسیولیت کیفری نقصان یافته از منظر فقه امامیه و حنفی عنوان رساله ای است که توسط سید عبدالبصیر حسینی، با راهنمایی عباس شیخ الاسلامی و با مشاوره محمد باقر گرایلی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه دفاع گردید.

چکیده

اصطلاح مسیولیت کیفری نقصان یافته که ریشه در حقوق غربی و کامن لا دارد، در این پژوهش به معنایی جامع تر از مفهوم انگلیسی آن، عبارت است از کاهش مسیولیت کیفری در همه مواردی که یکی از ارکان اهلیت کیفری، یعنی ادراک و اختیار، دچار اختلال و نه کاملا سلب شود. قلمرو این نوع مسیولیت اختصاص به جرم خاصی ندارد، اما با توجه به تغییر و تعطیل ناپذیری مجازات های حدی، قصاص و تعزیرات منصوص شرعی در دیدگاه مشهور فقهای اسلامی و چالش برانگیز بودن مسیله مسیولیت نقصان یافته در جرایم مستلزم این نوع مجازات ها، عمده بحث ها در این نوشتار مربوط به این دسته از جرایم می شود. عوامل اختلال در ارکان مسیولیت کیفری متعدد است، اما در این پژوهش، چهار مورد عمده و اساسی، یعنی صغر، اختلالات روانی، اضطرار و اکراه موردبررسی قرار گرفته است. قانون گذاری مسیولیت کیفری نقصان یافته به رغم ضرورت انکارناپذیر آن از منظر اصول انصاف و عدالت کیفری به معنای جامع موردنظر این پژوهش، با چالش های متعددی روبه رو است؛ مسیله انطباق با شریعت اسلامی در قلمرو مجازات های ثابت شرعی، یکی از چالش های اصلی آن است. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای، مسیولیت کیفری نقصان یافته در اثر چهار عامل مذکور را به صورت تطبیقی از دیدگاه فقه امامیه و حنفی و با نگاهی به داده های علوم جرم شناختی و حقوق عرفی موردبررسی قرار داده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، به رغم فقدان یک دیدگاه جامع و روشن در رابطه با نقصان مسیولیت کیفری در فقه اسلامی و البته حقوق موضوعه غالب کشورهای جهان، می توان ادله محکمی از منابع شریعت اسلامی در تایید این نوع مسیولیت در هر چهار مورد مذکور به دست آورد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

الف بیان مسیله

ب ضرورت تحقیق

ج پیشینه و نوآوری تحقیق

د سوالات اصلی و فرعی تحقیق

ه– فرضیههای تحقیق

و روش تحقیق

ز ساختار کلی تحقیق

بخش اول: موضوع شناسی

۱–۱ مفاهیم

۱–۱–۱ مسیولیت کیفری

۱–۱–۲ اهلیت کیفری

۱–۱–۳ تقصیر

۱–۱–۴ مسیولیت کیفری نقصان یافته

۱–۱–۵ بلوغ و صغر

۱–۱–۵–۱ تعریف

۱–۱–۵–۲ ضابطه و علایم بلوغ در فقه شیعه و حنفی

۱–۱–۵–۲–۱ علایم طبیعی

۱–۱–۵–۲–۲ سن

۱–۱–۵–۲–۲–۱ سن بلوغ از دیدگاه فقهای حنفی

۱–۱–۵–۲–۲–۲ سن بلوغ از دیدگاه فقهای امامیه

۱–۱–۶ رشد

۱–۱–۶–۱ تعریف رشد

۱–۱–۶–۲ ضابطه رشد

۱–۱–۷ جنون و حالت های نزدیک به جنون

۱–۱–۸ إکراه

۱–۱–۸–۱ تعریف اکراه

۱–۱–۸–۲ اقسام اکراه

۱–۱–۹ اضطرار

۱–۱–۱۰ مقایسه اکراه و اضطرار

۱–۲ ارکان مسیولیت کیفری

۱–۲–۱ اهلیت کیفری

۱–۲–۱–۱ ادراک

۱–۲–۱–۲ اختیار

۱–۲–۲ تقصیر

۱–۲–۲–۱ قصد

۱–۲–۲–۲ خطای جزایی

۱–۳ مبانی مسیولیت کیفری در فقه اسلامی

۱–۳–۱ اختیار و مسیولیت اخلاقی

۱–۳–۲ عدالت

۱–۳–۳ مصالح و مفاسد

۱–۴ مبانی مسیولیت کیفری نقصان یافته

۱–۴–۱ رشد تدریجی انسان در سنین مختلف

۱–۴–۱–۱ تدریجی بودن رشد ذهنی و قدرت ادراک و کنترل رفتار

۱–۴–۱–۲ تدریجی بودن رشد جسمی و توان تحمل مجازات ۵۰ ۱–۴–۲ تعدد و پیچیدگی اختلالات روانی موثر بر ادراک و اختیار انسان

۱–۴–۳ تاثیر فشارهای بیرونی بر کاهش اختیار انسان

۱–۵ مسیولیت کیفری نقصان یافته در نظام های حقوقی معاصر

۱–۴–۱ نظام های حقوقی غرب

۱–۴–۲ کشورهای اسلامی

۱–۵ مشکلات قانون گذاری مسیولیت کیفری نقصان یافته

۱–۵–۱ دشواری تعیین ضابطه و ایجاد هرج ومرج

۱–۵–۲ مطابقت با شریعت

بخش دوم: عوامل نقصان مسیولیت کیفری

۲–۱ اختلال در ادراک در اثر عدم رشد کیفری

۲–۱–۱ دیدگاه های فقهای شیعه و حنفی

۲–۱–۱–۱ مسیولیت تدریجی پیش از بلوغ

۲–۱–۱–۲ نقصان مسیولیت کیفری اشخاص بالغ غیر رشید

الف علامه حلی و فقعانی

ب آیت الله مکارم شیرازی

ج آیت الله شیخ یوسف صانعی

د مجمع بین المللی فقه اسلامی

۲–۱–۲ ادله فقهی نقصان مسیولیت کیفری در اثر عدم رشد کیفری

۲–۱–۲–۱ آیات قرآن

الف تدریجی بودن رشد جسمانی و فکری انسان

ب تناسب مسیولیت کیفری و توانایی های فکری و جسمی

۲–۱–۲–۲ روایات

۲–۱–۲–۲–۱ اقتران اهلیت کیفری کامل و تصرفات مالی در روایات

۲–۱–۲–۲–۲ ضعف عقلی ، نشانه ادامه طفولیت

۲–۱–۲–۳ قواعد عقلی و فقهی

۲–۱–۲–۳–۱ قاعده درء

الف مقصود از شبهات

ب قلمرو قاعده

ج نتیجه و تطبیق قاعده بر محل نزاع

۲–۱–۲–۳–۲ تنقیح مناط و قیاس اولویت نسبت به تصرفات مالی

۲–۱–۲–۳–۳ اقتضای احتیاط در دماء و نفوس

۲–۱–۲–۴ قراین دال بر تاثیر اوضاع و احوال بر مسیولیت کیفری از دیدگاه شریعت اسلامی

۲–۱–۲–۵ مصالح اجتماعی و اختیارت حاکم اسلامی

۲–۲ اختلال در ادراک در اثر اختلالات روانی کمتر از جنون

۲–۲–۱ معیارهای جنون و اختلالات روانی کاهش دهنده مسیولیت کیفری

۲–۲–۱–۱ ملاک جنون

۲–۲–۱–۲ معیارهای اختلالات روانی کاهش دهنده مسیولیت کیفری

۲–۲–۲ تاثیر اختلالات روانی کمتر از جنون بر نقصان مسیولیت کیفری

۲–۲–۲–۱ دیدگاه فقهای شیعه و حنفی

الف دیدگاه مشهور

ب دیدگاه های موید مسیولیت کیفری نقصان یافته در اثر اختلالات روانی

الف تخفیف مجازات زانی دارای جنون خفیف

ب قیاس جنون و اختلالات روانی به صغر و مراتب رشد سِنی

۲–۲–۲–۲ ادله فقهی نقصان مسیولیت کیفری در اثر اختلالات روانی کمتر از جنون

۲–۲–۲–۲–۱ قرآن کریم

الف اصل تناسب توانایی و مسیولیت

ب نفی تکلیف از مستضعفان فکری

۲–۲–۲–۲–۲ روایات

۲–۲–۲–۳–۳ قواعد عقلی و فقهی

الف تنقیح مناط و قیاس اولویت نسبت به تصرفات مالی سفیه

ب قاعده درء

ج احتیاط در دماء و نفوس

۲–۳ اختلال در اختیار

۲–۳–۱ اضطرار ناقص

۲–۳–۱–۱ شرایط تحقق اضطرار تام

الف ملجِی (شدید) بودن خطر

ب مسلم الوقوع بودن خطر

ج عدم ایجاد عمدی خطر توسط خود مضطر

د مکلف نبودن مضطر به تحمل ضرر

ه– عدم وجود راه دیگری برای رفع اضطرار

و رعایت تناسب خطر و عمل مجرمانه

ز اکتفا به قدر حاجت

ح عدم ارتکاب اعمالی که شارع در هیچ حالتی راضی به وقوع آن نیست

۲–۳–۱–۲ تاثیر اضطرار ناقص بر کاهش مسیولیت کیفری

۲–۳–۱–۲–۱ دیدگاه های فقها

الف تبدیل قصاص به دیه و تعزیر در اضطرار در قتل

ب تبدیل حد سرقت به تعزیر در زمان قحطی و اضطرار عمومی

۲–۳–۱–۲–۲ ادله فقهی نقصان مسیولیت کیفری در اثر اضطرار ناقص

۲–۳–۱–۲–۲–۱ قرآن کریم

الف تناسب مسیولیت کیفری و توان و اختیار انسان

ب آیات نفی عسر و حرج

۲–۳–۱–۲–۲–۲ روایات

۲–۳–۱–۲–۲–۳ قواعد عقلی و فقهی

الف قاعده نفی عسر و حرج

ب قاعده درء

۲–۳–۱–۲–۲–۴ تاثیر اوضاع و احوال مجرمین بر مسیولیت کیفری در شریعت اسلامی

۲–۳–۱–۲–۲–۵ فقدان اختیار (در اضطرار به قتل)

۲–۳–۱–۲–۲–۶ محدودیت های اجرای حدود در زمان غیبت

۲–۳–۲ اکراه ناقص

۲–۳–۲–۱ شرایط تاثیر اکراه در رفع مسیولیت کیفری

الف غیرقانونی بودن تهدید

ب شدت تهدید و ترس مکره

۲–۳–۲–۲ قلمرو اکراه در جرایم

الف اکراه در قتل

ب اکراه در سایر جرایم

۲–۳–۲–۳ تاثیر اکراه ناقص بر نقصان مسیولیت کیفری

۲–۳–۲–۳–۱ دیدگاه های فقهای شیعه و حنفی

۲–۳–۲–۳–۲ ادله فقهی نقصان مسیولیت کیفری در اثر اکراه ناقص

الف قرآن کریم

ب قاعد درء

نتایج

پیشنهادات

فهرست منابع

الف منابع فارسی

کتاب ها

مقالات

پایان نامه ها

ب منابع عربی

ج منابع انگلیسی

د قوانین

کلیدواژه ها

• مسیولیت کیفری نقصان یافته
• فقه امامیه و حنفی
• اهلیت کیفری
• تقصیر
• صغر
• اختلالات روانی
• اضطرار و اکراه