مصلحت نظام و نسبت آن با حقوق فردی با تاکید بر مصلحت اجتماعی در فقه و حقوق ایران

عنوان	مصلحت نظام و نسبت آن با حقوق فردی با تاکید بر مصلحت اجتماعی در فقه و حقوق ایران
رشته	حقوق عمومی
دانشجو	حسین عزیزی
استاد راهنما	علی محمد فلاح زاده
استاد مشاور	قدرت الله رحمانی، محسن اسماعیلی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه علامه طباطبایی

مصلحت نظام و نسبت آن با حقوق فردی با تاکید بر مصلحت اجتماعی در فقه و حقوق ایران عنوان رساله ای است که توسط حسین عزیزی، با راهنمایی علی محمد فلاح زاده و با مشاوره قدرت الله رحمانی و محسن اسماعیلی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه علامه طباطبایی دفاع گردید.

چکیده

مصلحت نظام از جمله مفاهیم و اصطلاحات جاری در فقه است که در سالیان اخیر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به یکی از پرکاربردترین مفاهیم فقهی در عرصه ادبیات سیاسی و کلامی تبدیل شده است و بارها شاهد آن بوده ایم. اگرچه مصلحت نظام امروزه عموما به معنای مصلحت نظام سیاسی فهمیده می شود اما تتبع در نوشته ها و آثار فقها حاکی از آن است که این عبارت بیش از آن که برای مصلحت نظام سیاسی به کار رفته باشد، برای مصلحت و منفعت نظام اجتماع و جامعه مسلمین به کار رفته است. مع الوصف جایگاه مصلحت نظام در حقوق امروز به حدی است که در موارد تعارض و تزاحم با حقوق و آزادی های شهروندان، کفه ترازو به سمت مصلحت نظام است؛ به ویژه آن که با ورود این مفهوم در قانون اساسی کشور، از جایگاه حقوقی رفیعی نیز برخوردار شد و قوانین مختلفی در جهت تحدید حقوق و آزادی های شهروندان، به استناد مصلحت نظام به تصویب رسیده است. با توجه به آن که ممکن است این نهاد حقوقی، موجبات برخی از سوءاستفاده ها شود و حقوق شهروندان با دلایل واهی مورد تضییع قرار گیرد لذا در این پژوهش به دنبال آن هستیم که اولا به بررسی این مفهوم در فقه شیعه و اهل سنت بپردازیم و نوع رویکرد آن ها را به این موضوع مورد مطالعه دهیم و ثانیا به ضوابط و سنجه های دقیق و مشخصی نایل آییم تا از یک سو دولت (در مفهوم هیات حاکمه) بتواند به استناد آن ها در موارد تزاحم مصلحت جامعه با حقوق و آزادی های شهروندان، اتخاذ تصمیم نماید و از سوی دیگر، مردم و نهادهای نظارتی، بر اساس این سنجه ها امکان نظارت بر تصمیمات دولت و هیات حاکمه را داشته باشند.

ساختار و فهرست رساله

فهرست تفصیلی چکیده

فهرست اجمالی

فهرست تفصیلی

۱–بیان مسیله

۲– هدف اصلی

۳– اهداف فرعی

۴– سوال اصلی

۵– سوال های فرعی

۶–فرضیه اصلی

۷– فرضیه های فرعی

۸– ضرورت تحقیق

۹– پیشینه تحقیق

۱۰– روش تحقیق

۱۱– سازماندهی تحقیق

فصل اول: تحلیل مفاهیم

گفتار اول– حق

۱–مفهوم حق

۲– مبنا و منشا حق

۳– حقوق و آزادی های فردی

۴– حقوق و آزادی های شهروندان در قانون اساسی

۴– ۱– حقوق و آزادی های مربوط به جسم

۴– ۲– حقوق و آزادی های مربوط به اندیشه و بیان

۴– ۳– حق امنیت قضایی

۴–۴– حقوق و آزادی های مدنی

گفتار دوم– مصلحت

۱– معنای لغوی مصلحت

۲– معنای اصطلاحی مصلحت

۳– مبانی کلامی مصلحت

۳– ۱– عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی ۵۰ ۳– ۲– تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی

۴– مفهوم مصلحت اجتماعی

۵– مصلحت عمومی

۵– ۱–جمع عددی مصلحتهای فردی

۵– ۲–مصلحت حکومت

۵– ۳–مصلحت حیات جمعی

۶– مصلحت نظام

۶– ۱– نظام معاش و حیات اجتماعی

۶– ۲– نظام دینی و کیان اسلام

۶– ۳– نظام حکومتی مشروع و قانونی

۶– ۴– نظام زندگی شخصی و فردی

۷– مبنای مصلحت اجتماعی

۷– ۱– آرای متفکرین غربی

۷– ۲– آرای فلاسفه و متفکرین مسلمان

۸–مقایسه مفهوم مصلحت نظام با مصلحت عمومی

۹–مهمترین حوزه های مصداقی مصلحت در قانون اساسی

۹– ۱– نظم عمومی

۹– ۲– جمهوریت نظام

۹– ۳– اسلامیت نظام

۹– ۴– حفظ امنیت

۹– ۵– وحدت ملی

۹– ۶– استقلال

۹– ۷– تمامیت ارضی

فصل دوم: مصلحت نظام در فقه شیعه و اهل سنت

گفتار اول– مفهوم شناسی تعارض و تزاحم

گفتار دوم– مبانی تقدم و تاخر مصالح اجتماعی بر حقوق و آزادی های فردی

۱– آیات قرآن

۱–۱– آیات قصاص

۱– ۲– آیات تحریم شراب

۱– ۳– آیات زکات و وجوبات مالی

۱– ۴– آیات امر به معروف و نهی از منکر

۲– روایات

۲– ۱–روایات تحریم احتکار هر نوع مایحتاج مردم

۲– ۲– روایت تلقی رکبان

۲– ۳– روایات رفع ضرر

۲– ۴– روایات اخذ خراج و مالیات

۳– سیره اهل بیت علیهم السلام

گفتار سوم–مصلحت اجتماعی در فقه شیعه

۱– جایگاه مصلحت اجتماعی در فقه شیعی

۲– مصلحت اجتماعی و احکام حکومتی

۲– ۱– حوزه مباحات و احکام غیر الزامی

۲– ۲– مطلق احکام

۳– مصادیق تقدیم مصلحت اجتماعی بر حقوق و آزادی های فردی در آرای فقهای شیعی

۳– ۱– تقدیم مصلحت بر حق مالکیت

۳– ۲– تقدیم مصلحت بر حق فرزندآوری

۳– ۳– مصلحت و طلاق حاکم

۳– ۴– مصلحت نظام و تحریم کالاها

گفتار چهارم–مصلحت اجتماعی در فقه اهل سنت

۱– دیدگاه مذاهب اهل تسنن

۱–۱– دیدگاه مذهب مالکی

۱– ۲– دیدگاه مذهب حنبلی

۱– ۳– دیدگاه مذهب شافعی

۱– ۴– دیدگاه مذهب حنفی

۲– مصادیق تقدیم مصلحت اجتماعی بر حقوق و آزادی های فردی در آرای فقهای اهل سنت

فصل سوم: مرجع و ضوابط تحدید حقوق فردی بر مبنای مصلحت اجتماعی

گفتار اول– مرجع تشخیص مصلحت نظام

۱– ولی فقیه

۲– مجلس شورای اسلامی

۳– مجمع تشخیص مصلحت نظام

۳– ۱–تشکیلات و اداره امور مجمع

۳– ۲–صلاحیت ها و اختیارات مجمع تشخیص مصلحت نظام

گفتار دوم– ضوابط و سنجه های تشخیص مصلحت

۱– اولویت مصالح اخروی در عین توجه توامان به مصالح دنیوی و اخروی

۲– توجه به اهداف و انگیزه های عام و فراگیر اسلام

۳– عدم مخالفت با شریعت و غایات آن

۴– مشروعیت عمل

۵–جمع بین حقوق فردی و مصلحت اجتماعی در صورت امکان

۶–عقلانی بودن مصحت

۷–ضرورت و تناسب

۸–ضابطه مدت تحقق و پایایی آثار مصلحت

۹– توجه به فرد در عین تقدم مصالح اجتماعی بر مصالح فردی

۱۰– مراعات اصل اهم و مهم

۱۰– ۱– تقسیم مصلحت بر اساس اعتبار یا عدم اعتبار از نظر شارع

۱۰– ۲– اقسام مصلحت بر اساس درجه اهمیت

الف– مصالح ضروری یا ضروریات

ب– مصالح نیازمندیها یا حاجیات

ج–مصالح تحسینی یا تحسینیات

۱۰– ۳– تقسیم مصلحت به لحاظ دامنه شمول

۱۰– ۴– تقسیم به لحاظ ثبات و تغییر

۱۱– تقدیم مصلحت عام بر مصلحت خاص

۱۲– تقدیم مصلحت مضیق و فوری بر مصلحت موسع

۱۳– ضابطه قطعیت، حتمیت و کلیت

۱۴–هماهنگی با اقتضایات زمانی و مکانی

۱۵– توجه به طبقه بندی حقوق

۱۵– ۱–حقوق غیرقابل تعلیق

۱۵– ۲– حقوق قابل تعلیق

۱۵– ۳– حقوق مطلق

۱۶– تقدیم امر محتمل الاهمیت

۱۷–رعایت دانش و خبرویت

گفتار سوم– ضوابط و معیارهای مصحلت در نظرات شورای نگهبان

۱– لزوم توجه به مصلحت بر مبنای قانون اساسی

۲– رویکرد مثبت شورای نگهبان به مصلحت جامعه در تعارض با حقوق فردی

۳– تامین مصلحت اجتماع از طریق قاعده تزاحم

۳–

– فعلیت ضرورت

۳– ۲– عمومی بودن ضرورت

۳– ۳–موقتی بودن

۳– ۴– جبران خسارت

نتیجه گیری

منابع و مآخذ

الف– کتب فارسی

ب– کتب عربی

ج– مقالات

د– پایان نامه ها و رساله ها

د– منابع لاتین

کلیدواژه ها

• مصلحت
• نظام
• مصلحت اجتماعی
• ضوابط
• حقوق
• آزادی
• شهروندان