مفهوم تساهل و آیین شهروندی در اندیشه نومعتزله مدرن در جهان عرب

عنوان	مفهوم تساهل و آیین شهروندی در اندیشه نومعتزله مدرن در جهان عرب
رشته	حقوق عمومی
دانشجو	الهام حیدری
استاد راهنما	سید مجتبی واعظی، هادی صادقی اول
استاد مشاور	محمد علی توانا، هادی صالحی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	دانشگاه شیراز

مفهوم تساهل و آیین شهروندی در اندیشه نومعتزله مدرن در جهان عرب عنوان رساله ای است که توسط الهام حیدری، با راهنمایی سید مجتبی واعظی و هادی صادقی اول و با مشاوره محمد علی توانا و هادی صالحی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه شیراز دفاع گردید.

چکیده

نومعتزلیان از جمله نواندیشان دینی هستند که نه به مثابه بنیادگراها صرفا به سنت توجه داشتند و نه به مثابه دیگر نواندیشان دینی دلبسته غرب بودند. آنها راه سومی برگزیدند که بازسازی متن و سنت را براساس روش شناسی کلامیان قدیم و آنچه غرب به صورت نوین در علوم انسانی به کار می برد، سرلوحه کار خود قرار دادند. تحقیق پیش رو در پی پاسخ به این پرسش است که چگونه می توان از روش شناسی نومعتزلیان در جهت پیوند بین شریعت، تساهل، آیین و حقوق شهروندی استفاده نمود؟ ویژگی جریان فکری نومعتزله بهره گیری از روش تحلیل گفتمان، عقل گرایی و روش های نوینی چون هرمنوتیک بالاخص هرمنوتیک فلسفی در جهت بازسازی متن و سنتی بود که مدتها به عنوان گفتمان غالب و حاکم از جانب قدرت سیاسی بر جوامع آنها سیطره داشت. بازسازی متن و سنت گرچه خارج از پژوهشهای حقوقی صورت پذیرفت، اما توانست بر مفاهیم کلیدی حقوق عمومی از جمله مفهوم شهروندی در اندیشه اسلامی اثرات قابل توجهی را بگذارد که این تاثیر گذاری به طور خاص با اصلاح حقوق زنان در جوامع عربی آغاز گردید. همین امر نقطه عطف پرسش فوق قرار گرفت تا متغیرهای اساسی این جریان فکری را به منظور ایجاد یک شهروندی متناسب با جوامع عربی و بالاخص اسلامی، بیابد. پژوهش پیش رو که با روش توصیفی– و تحلیلی به بررسی نظریات نومعتزلیان پرداخته است به این نتیجه دست یافت که گرچه مفهوم شهروندی، حقوق و تکالیف آن با نظریه دولت معنای خود را باز می یابند، اما برای شکل دادن به مفهوم شهروندی می توان از انسان و کرامت ذاتی انسان ها آغاز نمود. به تعبیر دیگر به جای اینکه قدرت سیاسی مفهوم شهروندی را بیافریند، این شهروندی است که به حوزه اختیارات قدرت سیاسی شکل می دهد. جریان فکری نومعتزله تلاش نمود با پرداختن به ویژگی بشری و زمینی وحی، یک هویت تاریخمند را بسازند که زمینه ساز یک فرهنگ تاریخمند گردد که بر مبنای آن یک فضای پیشا شهروندی را برای رسیدن به مفهوم شهروندی متناسب با فرهنگ جامعه شکل دهد. هویت تاریخمند و فرهنگ ناشی از آن نه تنها کثرت گرایی و تساهل را لازم و ملزوم یکدیگر در اندیشه عربی– اسلامی معرفی نمود، بلکه با توسل بدان آیین شهروندی را به عنوان فرهنگ پذیرش مولفه های شهروندی در یک جامعه مبتنی بر حاکمیت قانون عرضه کرد. نتیجه اینکه شهروندی و حقوق و تکالیف ناشی از آن امری نیست که بتوان در قوانین اساسی برای همه دوران تعریف نمود و حدود آن را مشخص کرد، بلکه شهروندی می بایست متناسب با هر نسلی خود را بازتعریف نماید.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول: مقدمه و مفاهیم اصلی

۱–۱– مقدمه

۱–۲– ضرورت

۱–۳– اهمیت مساله

۱–۴– اهداف پژوهش

۱–۵– ضرورت پژوهش

۱–۶– ترتیب نگارش رساله

فصل دوم: چارچوب روشی و مفهومی پژوهش

۲–۱– ساختارگرایی و پساساختارگرایی در پژوهش علوم انسانی

۲–۱–۱– جایگاه ساختارگرایی در پژوهش علوم انسانی

۲–۱–۲– جایگاه پساساختارگرایی در پژوهش علوم انسانی

۲–۲– رهیافت های هرمنوتیک در پژوهش علوم انسانی

۲–۲–۱– هرمنوتیک روشی در فهم علوم انسانی

۲–۲–۱–۱– فردریش شلایر ماخر

۲–۲–۱–۲– ویلهلم دیلتای

۲–۲–۲– هرمنوتیک فلسفی در فهم علوم انسانی

۲–۲–۲–۱– مارتین هایدگر

۲–۲–۲–۲– هانس گیورگ گادامر

۲–۲–۳– رهیافت های هرمنوتیک در علم حقوق

۲–۳– مفهوم شناسی پژوهش

۲–۳–۱– تساهل؛ واژه شناسی و تعابیر مفهومی

۲–۳–۱–۱– ریشه شناسی لغوی

۲–۳–۱–۲– تبار شناسی مفهوم تساهل در اندیشه غرب

۲–۳–۱–۳– تبارشناسی مفهوم تساهل در اسلام

۲–۳–۲– رویکردهای نظری و تحلیلی در ارتباط با مفهوم تساهل در اندیشه غرب

۲–۳–۲–۱– رویکرد نظری– تحلیلی مفهوم تساهل در دوره پیشاتساهل

۲–۳–۲–۲– رویکرد نظری– تحلیلی مفهوم تساهل در دوره پساتساهل

۲–۳–۳– رویکردهای نظر و تحلیلی در ارتباط با مفهوم تساهل در اندیشه اسلام

۲–۳–۴– شهروند و آیین شهروندی؛ واژه شناسی و تبارشناسی

۲–۳–۴–۱– تبارشناسی مفهوم شهرومد در اندیشه غرب

۲–۳–۴–۲– تبارشناسی مفهوم شهروند در اسلام

فصل سوم: شناخت شناسی ابعاد سیاسی و حقوقی اندیشه نومعتزله در جهان اسلام

۳–۱– تبارشناسی تاریخی معتزله در جهان اسلام

۳–۱–۱– معتزله در فرآیند رشد تاریخی

۳–۱–۱–۱– مختصات کلی تاریخی و فکری معتزله

۳–۱–۱–۲– مختصات تاریخی و فکری معتزله جدید

۳–۱–۲– معتزله و جریانات رقیب تاریخی

۳–۱–۲–۱– اشاعره

۳–۱–۲–۲– شیعیان امامیه

۳–۱–۳– رویکردهای روشی فهم جتهاد فقهی/ حقوقی در اندیشه معتزله

۳–۲– متفکران نومعتزله غیر عرب

۳–۲–۱– جریان نومعتزله در هند

۳–۲–۱–۱– احمد خان سرهندی

۳–۲–۱–۲– شاه ولی الله دهلوی

۳–۲–۱–۳– سید امیر علی هندی

۳–۲–۱–۴– فضل الرحمان

۳–۲–۲– جریان نومعتزله در ایران

۳–۲–۲–۱– عبدالکریم سروش

۳–۲–۲–۲– محمد مجتهد شبستری

۳–۲–۲–۳– احمد قابل

فصل چهارم: جریانات عقلگرا در اندیشه نومعتزله مدرن و نسبت آن با تساهل و آیین شهروندی

۴–۱– حقوق شهروندی از منظر عقلگرایی و نقلگرایی

۴–۱–۱– نقل گرایی و آثار آن در حقوق شهروندی

۴–۱–۲– عقل گرایی و آثار آن در حقوق شهروندی

۴–۲– تعاملات عقلگرایی و تساهل در شکل گیری آیین و حقوق شهروندی نزد عابدالجابری و محمد ارکون

۴–۲–۱– تعامل عقل گرایی و تساهل از منظر عابدالجابری

۴–۲–۲– تعاملات عقل گرایی و تساهل در شکل گیری آیین و حقوق شهروندی نزد محمد عابد الجابری

۴–۲–۲–۱– مشارکت سیاسی

۴–۲–۲–۲– عضویت

۴–۲–۲–۳– حقوق شهروندان

۴–۲–۳– تعاملات عقل گرایی و تساهل نزد محمد ارکون

۴–۲–۴– تعاملات عقلگرایی و تساهل در شکل گیری آیین و حقوق شهروندی نزد محمد ارکون

۴–۲–۴–۱– سکولاریسم

۴–۲–۴–۲– انسان گرایی

فصل پنجم: هرمنوتیک در اندیشه نومعتزله مدرن و نسبت آن با تساهل دینی و آیین شهروندی

۵–۱– جایگاه هرمنوتیک و ارتباط آن با تساهل در اندیشه نومعتزله مدرن

۵–۱–۱– جایگاه هرمنوتیک و ارتباط آن با تساهل در اندیشه حسن حنفی

۵–۱–۲– جایگاه هرمنوتیک و ارتباط آن با تساهل در اندیشه نصر حامد ابوزید

۵–۱–۳– آثار حقوقی هرمنوتیک

۵–۱–۳–۱– نقش هرمنوتیک در مبانی دولت در اسلام

۵–۱–۳–۲– نقش هرمنوتیک در مبحث حقوق کیفری و مدنی

۵–۲– تعاملات هرمنوتیک و تساهل در شکل گیری آیین و حقوق شهروندی نزد حسن حنفی و نصرحامد ابوزید

۵–۲–۱– تعاملات هرمنوتیک و تساهل در شکل گیری آیین و حقوق شهروندی از منظر حسن حنفی

۵–۲–۱–۱– شهروندی یک مفهوم تاریخمند

۵–۲–۱–۲– انسان گرایی و شهروندی

۵–۳– نتیجه گیری

منابع

کلیدواژه ها

• آیین شهروندی
• تساهل
• حقوق بشر