نسبت اخلاق با مصلحت در فقه و حقوق کیفری و تبیین کاربست معیارهای اخلاقی در آن
 | |
| عنوان | نسبت اخلاق با مصلحت در فقه و حقوق کیفری و تبیین کاربست معیارهای اخلاقی در آن |
|---|---|
| رشته | فقه و حقوق جزا |
| دانشجو | زهرا میرزازاده |
| استاد راهنما | سید محمد صادق موسوی، عبدالعلی توجهی |
| استاد مشاور | محمد حسن یعقوبیان |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۴۰۱ |
| دانشگاه | دانشگاه شهید مطهری |
نسبت اخلاق با مصلحت در فقه و حقوق کیفری و تبیین کاربست معیارهای اخلاقی در آن عنوان رساله ای است که توسط زهرا میرزازاده، با راهنمایی سید محمد صادق موسوی و عبدالعلی توجهی و با مشاوره محمد حسن یعقوبیان در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری دانشگاه شهید مطهری دفاع گردید.
چکیده
در استنباط و عمل به احکام جزایی، مبنا، ملاک و مصلحت موجود در دلیل حکم است. مسآله آن است که ترجیح و رتبه بندی مصلحت اهم در میان ملاکات متعدد احکام، در حوزه جزایی تابع ضابطه و نظام خاصی نیست از این رو به دلیل عدم کفایت محتوایی ملاک مصلحت به نحو استقلالی و غیر عینی، غیر قطعی و غیر مطلق بودن، نیاز به کاربست معیار دیگری به ضمیمه مصلحت آشکار می شود. بدین جهت نظریه کارایی اخلاق به عنوان مفهومی جامع در ترجیح و رتبه بندی مصالح در حوزه کیفری ارایه شد. اخلاق به معنای حسن و قبح عقلی ذاتی مورد تصریح متکلمین امری قابل شناخت، مطلق و قطعی است که در کشف ملاکات و ارزیابی مصالح، حجت و مقدم بر محتوای فقهی است، هر چند در مقابل این خوانش نظریه اعتبار اخلاقی عقلا وجود دارد که حسن و قبح را از نوع غیر ذاتی و از مشهورات و آراء محموده می داند که این نظریه نیز تقدم اخلاق بر فقه را حاصل می کند اما نتایج حاصل از این رویکرد، نسبی بودن اخلاق حسب رای عقلای عصری است که در نهایت باز هم معیار متقنی ارایه نمی کند. لذا پژوهش حاضر که از نوع تحقیقات بنیادین توصیفی– تحلیلی می باشد، با روش کتابخانه ای به جمع آوری اطلاعات پرداخته و رویکرد انتخابی پژوهش آن است که باید برای حفظ گنجینه سنتی فقه و سازگاری میان مبانی سنتی در این باب و نظریات نوین، معیار بودن اخلاق ذیل نظریه حسن و قبح عقلی ذاتیِ فعل مبنا قرار گیرد تا از هر نوع نسبی گرایی و عدم قطعیت در سنجش مصالح فاصله بگیریم. در نتیجه این مبنا می توان ادعا نمود که در صورت تصادم گزاره های فقه جزایی با اخلاق، اخلاق مقدم بوده و مصلحت معارض با اخلاق از عنوان مصلحت شرعی خارج است. از این رو در حقوق کیفری اسلامی، ارزیابی مجدد ملاکات احکام و مصالح مبنای عمل در حوزه تقنینی، قضایی و اجرایی بر اساس معیار اخلاق به حکم عقلی و شرعی ضروری است.
ساختار و فهرست رساله
عناوین صفحه مقدمه
۱ بیان مساله پژوهش
۲ انگیزه انتخاب موضوع
۳ اهداف پژوهش
۴ ضرورت پژوهش
۵ پیشینه پژوهشی
۶ پرسش های پژوهش
۷ فرضیات پژوهش
۸ نوع پژوهش
۹ روش پژوهش
۱۰ محدودیت و تنگناهای پژوهش
۱۱ طرح کلی پژوهش
بخش نخست: مفاهیم، تاملات نظری و نسبت سنجی اخلاق و مصلحت در فقه جزایی
فصل نخست: ادبیات تحقیق و پیشینه نظری
مبحث نخست: ادبیات تحقیق
گفتار نخست: اخلاق
گفتار دوم: حقوق کیفری
گفتار سوم: فقه
گفتار چهارم: مصلحت
مبحث دوم: پیشینه نظری
فصل دوم: تاملات نظری در باب اخلاق، فقه جزایی و حقوق کیفری
مبحث نخست: ابعاد اجتماعی فقه جزایی
گفتار نخست: فقه الاجتماع به مثابه عرصه موضوعی
گفتار دوم: مقاصد الشریعه اجتماعی به مثابه غایت شریعت
مبحث دوم: تبیین شبکه ارتباطی مفاهیم
گفتار نخست: دوگانه فقه و حقوق کیفری
گفتار دوم: دوگانه فقه و اخلاق
گفتار سوم: دوگانه اخلاق و حقوق کیفری
فصل سوم: نسبت سنجی اخلاق با مصلحت در فقه جزایی
مبحث نخست: مصلحت در سنجه موازین فقه جزایی
گفتار نخست:امکان سنجی کشف مصلحت در فقه جزایی
الف) مصلحت به مثابه ملاکات احکام
۱ ۱–تعریف ملاکات احکام
۱ ۲– الحاق جزاییات به معاملات از حیث قابلیت درک ملاکات
۱ ۳– امکان تشخیص مصلحت کیفری مورد نظر شارع
ب)مصلحت و ثبات و تغیر احکام جزایی
گفتار دوم: ضوابط و مرجع تشخیص مصلحت
الف)ضوابط رتبه بندی مصالح در فقه جزایی
ب)مرجع تشخیص مصلحت
مبحث دوم: اخلاق در سنجه موازین فقه جزایی
گفتار نخست: موازین نظری اخلاق و ارتباط آن با فقه جزایی
الف) عقل، منبع اخلاقیات
۱– حیثیت عقل
۲– مساله حسن و قبح
ب) موازین حسن و قبح عقلی
۱– حسن و قبح ذاتی و واقعی یا اعتباری محض
۲– ماهیت قضایای حسن و قبح: قضایای یقینی و نفس الامری، یا مشهورات غیر یقینی مستند به بنای عقلا
پ) قاعده ملازمه به مثابه رکن اتصال اخلاق با فقه
۱– تفکیک استفاده از عقل در کشف ملاکات احکام از کاربست آن در داوری اخلاقی ملاکات احکام مکشوف
۲– انواع داوری اخلاقی عقلی نسبت به احکام
گفتار دوم: بایسته های داوری اخلاقی احکام جزایی
الف) شان داوری اخلاقی
ب) نهادهای مفهومی اخلاقی جزایی
۱ مفهوم گزاره اخلاقی: مرادمندی گزاره
۲ گزاره های اخلاقی اجتماعی در عرصه کیفری
۱–۲)حسن عدالت و انصاف
۲–۲) حسن صیانت از کرامت حیثیت انسان
۳–۲) حسن تراحم، عطوفت، رافت، اغماض و قبح تعدی
۴–۲) حسن سهولت
۵–۲) قبح سوء ظن، تجسس عملی و برچسبزنی
۶–۲) قبح مزاحمت و ممانعت از حق
مبحث سوم: نسبت مصلحت و اخلاق در سنجه موازین فقه جزایی
گفتار نخست: نظر به اخلاق به مثابه چارچوب فقه جزایی
گفتار دوم: خروج موضوعی مصلحت معارض با دلیل اخلاق از عنوان مصلحت شرعی
گفتار سوم: کارایی اخلاق در تشخیص مصالح اهم جزایی
گفتار چهارم: حجیت ظنون عقلی در سنجش مصالح جزایی
گفتار پنجم: استناد به دلیل عقل در سیره اجتهادی
بخش دوم: آثار تقدم گرایی اخلاق و کاربست معیار آن در سنجش مصالح در فقه جزایی و حقوق کیفری
فصل نخست: ثمرات کاربست اخلاق به مثابه روش و بینش مقاصدی در حوزه جزایی
مبحث نخست: تاثیر روش و بینش اخلاق محور در کلیت ساختار اندیشه فقهی
مبحث دوم: تاثیر اخلاق در عقلانیت فقه جزایی
مبحث سوم: تاثیر اخلاق در کاربست قاعده تناسب حکم و موضوع
مبحث چهارم: تاثیر اخلاق در حجیت خبر واحد در امور جزایی
فصل دوم: کاربست اخلاق در سنجش مصالح در حقوق کیفری
مبحث نخست: تاملات نظری کاربست اخلاق
گفتار نخست: آثار مصلحتگرایی استقلالی
گفتار دوم: تقابل حقوق طبیعی با اثبات گرایی در لحاظ کردن اخلاق
گفتار سوم: مطلق گرایی غیر حداقلی اخلاقی و رفع موضوعی تزاحم اصول اخلاقی
مبحث دوم: بازتاب کاربست اخلاق در اصول و قواعد حاکم بر نظام کیفری
گفتار نخست: جرم انگاری مصلحتمحورِ بیشینهخواه در پرتو اخلاق
الف) جرم مشهود و غیر مشهود
ب) جرم سیاسی
گفتار دوم: مجازات مصلحت محور در پرتو اخلاق
گفتارسوم: تضییق و توسعه مفاهیم کیفری در پرتو اخلاق
گفتار چهارم: حقوق متهم در مراحل دادرسی در پرتو اخلاق
گفتار پنجم: بازخوانی فرض داشتن مسیولیت کیفری در صورت جهل به قانون در پرتو اخلاق
مبحث سوم : بازتاب کاربست اخلاق در تعالی، نهادینه سازی و اعمال نهادهای ارزشی– ارفاقی در حقوق کفیری
گفتار نخست: سیاست جمعی ترمیم خسارت بزه دیده
گفتار دوم: قراردادی کردن حقوق کیفری
گفتار سوم: اخلاق محوری در نهاد های ارفاقی
نتیجهگیری و پیشنهادات
پیشنهادات
فهرست منابع و مآخذ
منابع لاتین
منابع الکترونیکی
کلیدواژه ها
- اخلاق
- حقوق کیفری
- سیاست جنایی
- فقه جزایی
- گزاره های اخلاقی
- مصلحت
- مقاصد الشریعه