وحدت یا دوگانگی نظام جزایی: مطالعه تطبیقی فقه امامیه حقوق ایران و فرانسه

وحدت یا دوگانگی نظام جزایی: مطالعه تطبیقی فقه امامیه حقوق ایران و فرانسه عنوان رساله ای است که توسط علی نجیبیان، با راهنمایی محمدهادی صادقی 11 در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه شیراز دفاع گردید.

عنوان	وحدت یا دوگانگی نظام جزایی: مطالعه تطبیقی فقه امامیه حقوق ایران و فرانسه
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	علی نجیبیان
استاد راهنما	محمدهادی صادقی11
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه شیراز

چکیده

در سده اخیر نظام ضمانت اجراهای کیفری با پدید آمدن مفهوم حالت خطرناک و به تبعیت از آن اقدامات تامینی و تربیتی از انحصار مجازات ها خارج گردید. علاوه بر این، تغییر مفهوم و مصداق واژه اقدامات تامینی و حالت خطرناکی و فاصله گرفتن این مفاهیم از معنای نخستین خود که با هدف اصلاح و درمان یا طرد مجرمین از جامعه همراه بود و وارد شدن رویکردهای جرم شناسی به ویژه جرم شناسی امنیت گرا و مدیریت خطر ریسک مجرمین سبب شد تا اقدامات تامینی و تربیتی به عنوان ابزاری در دست قانونگذاران به جهت کنترل و نظارت بر مجرمین قرار گرفت. نظام حقوق کیفری فرانسه تا پیش از تصویب قانون مجازات ۱۹۹۲با اقتباس از آموزه های مکتب تحققی به استفاده همزمان از ضمانت اجراهای مجازات ها و اقدامات تامینی و به تعبیری نظام دوگانه جزایی تمایل داشت؛ اما بعد از قانون ۱۹۹۲ با حذف اقدامات تامینی، به صراحت از نظام واحد جزایی تبعیت نموده و اقدامات تامینی را به کناری نهاد. دیری نپایید که با تصویب قوانین مجازات و آیین دادرسی ۲۰۰۵ و ۲۰۰۸ و سایر قوانین متفرقه عملا از موضع پیشین خود فاصله گرفت و با پذیرش اقدامات تامینی، دوباره نظام دوگانه جزایی را به رسمیت شناخت. دلیل این موضوع را بایستی تاسی از آموزه های جرم شناسی امنیتی و مدیریت خطر مجرمین دانست. در نظام حقوقی اسلام و فقه امامیه نیز شارع مقدس سعی بر آن داشته تا با استفاده از سیاست کیفری حاکم بر نظام تعزیرات و استفاده از آن ها در مقابله با خطرناکی مجرمین، در عین استفاده از دو ضمانت اجرای کیفری به صورت همزمان اما به صورت طولی، در عین مواجهه ی افتراقی با نظام واحد و دوگانه جزایی در واکنش های کیفری، در تعزیرات عملا از وحدت نظام جزایی تبعیت کند. قانونگذار ایران نیز تا قبل از تصویب قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، به تاسی از قانون اقدامات تامینی و تربیتی ۱۳۳۹ و استفاده از آن ها درمورد مجرمین اعم از مسیول و غیرمسیول، از نظام دوگانه جزایی تبعیت کرده بود؛ اما بعد از نسخ قانون اخیر و با تصویب قانون مجازات ۱۳۹۲و لحاظ قانون تعزیرات ۱۳۷۵، در حدود و قصاص از نظام واحد جزایی و در تعزیرات با توسل به انواع واکنش های جزایی(نرم و منعطف و سخت و مجازات گونه) گاها از نظام واحد و گاها از نظام دوگانه جزایی تبعیت نموده است و با تکیه بر اختیارات قضایی قاضی در تعیین واکنش جزایی، نگرش خود را فراتر از نظام واحد و دوگانه جزایی دانسته و از وحدت نظام جزایی تبعیت کرده است. بهره گیری از تدرج در واکنش های کیفری به صورت طولی در قالب مجازات ها و اقدامات تامینی و استفاده از هر یک از واکنش ها یا هر دو باهم در قالب یک واکنش، موید پذیرش رویکرد وحدت نظام جزایی در قوانین کیفری ایران است که متفاوت از مفهوم نظام واحد جزایی است.

ساختار فهرست رساله

موضوع صفحه مقدمه.......................................................................................................................................................

الف: طرح بحث و اهمیت موضوع.............................................................................................................

ب:سوالات...............................................................................................................................................

ج: فرضیات..............................................................................................................................................

د: سابقه تحقیق........................................................................................................................................

ه: روش تحقیق........................................................................................................................................

و: ساماندهی تحقیق................................................................................................................................

ز: اهداف و نوآوری...............................................................................................................................

فصل نخست: چیستی، پیشینه تاریخی و ایدیولوژیک، زمینه ها و بستر شکل گیری نظام وحدت و دوگانه جزایی.....................................................................................................................................۱۸ ۱–۱– چیستی نظام وحدت و دوگانگی مجازات ها و اقدامات تامینی و تربیتی.................۱۸ ۱–۱–۱– تبیین نظام ضمانت اجراهای کیفری..............

۱–۱–۱–۱– قلمرو اقدامات تامینی...............................................................

۲–۱–۱–۱– اهمیت اقدامات تامینی.......................................................

۳–۱–۱–۱– اقدامات تامینی: از "امنیت" تا "اقدامات تامینی".................................................۲۳ ۴–۱–۱–۱– قلمرو مصداقی اقدامات تامینی.................................................

۵–۱–۱–۱– امکان سنجی استقلال اقدامات تامینی...................................

۱–۵–۱–۱–۱– شاخصه های ضمانت های اجرایی کیفری.........................................................۳۲ ۲–۵–۱–۱–۱– شناسایی ضمانت های اجرا بر پایه معیار رسمی....................................

۲–۱–۱–شناسایی مجازات های کیفری و تنبیهات اداری................

۱–۲–۱–۱– تعیین معیار شناسایی مجازات ها و اقدامات تامینی....................

۲–۲–۱–۱– شناسایی مجازات در مفهوم اروپایی..................................

۳–۲–۱–۱– معیارهای اساسی اروپایی و داخلی درجهت تبیین مفهوم مجازات ها و اقدامات تامینی…....۴۷ ۴–۲–۱–۱– معیارهای مبتنی بر ویژگی های رسمیِ ضمانت اجرا....................

۵–۲–۱–۱– ملاکِ مبنایِ ضمانت اجرا......................................................

۶–۲–۱–۱– ملاکِ هدف ضمانت اجرا....................................................

۷–۲–۱–۱– تعیین معیار رسمی......................................................................

۸–۲–۱–۱– تعریف مطلوب از ضمانت اجرای کیفری.................................

۳–۱–۱– چالش ضمانت اجرای سنتی در حقوق کیفری.................

۱–۳–۱–۱–ضرورت بازنگری در استقلال اقدامات تامینی....................

۲–۳–۱–۱– استقلال واقعی یا اعتباری، بالقوه یا بالفعل...............................

۳–۳–۱–۱– نتایج امکان سنجی در مورد استقلال اقدامات تامینی..................................

۱–۳–۳–۱–۱ امکان سنجی استقلال اقدامات تامینی در بستر زمانی حقوق کیفری....................۶۱ ۲–۳–۳–۱–۱– مجازات در قالب اقدامات تامینی: عدم وجود استقلال.......................

۱–۲–۳–۳–۱–۱– اقدامات تامینی بعنوان تدابیر دفاع اجتماعی: پیشنهادی جهت استقلال کامل.۶۴ ۲–۲–۳–۳–۱–۱– اندیشه های اثباتی و شناسایی نظام دوگانه جزایی.........................................۶۶ ۳–۳–۳–۱–۱– استقلال اقدامات تامینی در حقوق کیفری تطبیقی..........................................

۱–۳–۳–۳–۱–۱– تحول استقلال اقدامات تامینی در حقوق کیفری تطبیقی..........................۶۹ ۲–۳–۳–۳–۱–۱– استقلال اقدامات تامینی در بستر قانونگذاری ........................................۷۲ ۴–۳–۳–۱–۱– موقعیت کنونی اقدامات تامینی...............................................

۱–۴–۳–۳–۱–۱– حدود استقلال اقدامات تامینی………………………………………………………………۷۴ ۲–۴–۳–۳–۱–۱– عدم قطعیت در پیش بینی تا پیش بینی قطعیت ها: ظهور اقدامات تامینی..........۷۵ ۴–۱–۱– مفهوم وحدت و دوگانگی نظام جزایی...............

۱–۴–۱–۱– مفهوم وحدت نظام جزایی......................................................

۱–۱–۴–۱–۱– سیستم وحدت با یک پاسخ جزایی.......................

۱–۱–۱–۴–۱–۱– اصالت مجازات ها............................................................................۷۸ ۲–۱–۱–۴–۱–۱– اصالت اقدامات تامینی و دفاع اجتماعی................................................۷۹ ۲–۱–۴–۱–۱– سیستم وحدت و همزیستی............................................

۲–۴–۱–۱– مفهوم دوگانگی نظام جزایی..................................................

۱–۲–۴–۱–۱– کارکرد سیستم دوگانه...............................................

۲–۲–۴–۱–۱– انتقادات وارده بر سیستم دوگانه....................................

۳–۲–۴–۱–۱– گزینش سنجه منطقی..........................................................

۳–۴–۱–۱– مفهوم نظام جزایی ترکیبی یا مختلط..................................

۲–۱– پیشینه نظام وحدت و دوگانگی نظام جزایی(مجازات ها و اقدامات تامینی و تربیتی: دلایل جدایی تاریخی و ایدیولوژیک) .........................................................................۹۲ ۱–۲–۱– دوگانه پنداری بزهکاران در اراده................

۲–۲–۱– پیدایش و فرگشت مفهوم حالت خطرناک..................

۳–۲–۱– نگرش امنیت محور به پدیده جرم..............................

۳–۱– زمینه ها و بسترهای موثر در شکل گیری نوع نظام جزایی....................................۱۰۱ ۱–۳–۱– زمینه های موثر شکل گیری در نوع نظام جزایی..............................

۱–۱–۳–۱– بحران نظام های قضایی........................................................

۱–۱–۱–۳–۱– عدم کفایت اعمال مجازات ها........................................

۲–۱–۱–۳–۱– چالش مشروعیت نظام اصلاح و درمان...........................................

۲–۱–۳–۱– بینش های فقهی و آموزه های دینی..............................................

۱–۲–۱–۳–۱– تجری، واکنش موازی در مقابل مجازات......................................................۱۰۹ ۲–۲–۱–۳–۱– آموزه ها و اندیشه های بنیادین فقهی.........................

۲–۳–۱– بسترهای سیاسی شکل گیری نظام واحد و دوگانه جزایی.................

۱–۲–۳–۱– فاشیسم و نازیسم......................................................................

۲–۲–۳–۱– کمونیسم......................................................................................

۳–۲–۳–۱– لیبرالیسم.............................................................................................

۴–۲–۳–۱– دولت های رفاه........................................................................................

فصل دوم: مبانی وحدت و دوگانگی نظام جزایی در حقوق فرانسه، فقه امامیه و حقوق ایران..۱۲۴ ۱–۲– مبنا شناسی وحدت و دوگانگی نظام جزایی در حقوق فرانسه.............................

۱–۱–۲– خطرناک بودن به عنوان سنگ بنایِ اقدامات تامینی..............................

۱–۱–۱–۲– خطر و خطرناکی............................................................................

۱–۱–۱–۱–۲– خطرناکی حقوقی....................................................

۲–۱–۱–۱–۲– خطرناکی جرم شناختی–بالینی...........................................

۲–۱–۱–۲– ریسک و خطر.............................................................................

۲–۱–۲– امنیت و نظارت...............................

۳–۱–۲– اصل احتیاطی.................

۴–۱–۲– کنترل و نظارت: محدودیت حق بر فراموشی...............................

۵–۱–۲– عوام گرایی کیفری..............................

۲–۲– مبناشناسی وحدت و دوگانگی نظام جزایی در فقه امامیه.........................

۱–۲–۲– مبانی منبعث از بنای عقلا..................

۲–۲–۲– دفع ضرر محتمل..................

۳–۲–۲– تامین مصلحت عامه نظام..............................

۴–۲–۲– وجوب حفظ نظام اسلامی...............................

۵–۲–۲– امر به معروف و نهی از منکر(تادیب و تربیت).................

۶–۲–۲– امنیت.............................

۷–۲–۲– تبعیت از مصالح و مفاسد در احکام..............................

۳–۲– مبناشناسی وحدت و دوگانگی نظام جزایی در حقوق ایران...........................

۱–۳–۲– آموزه های متاثر از جرم شناسی امنیتی..............................

۲–۳–۲– موقعیت مسیولیت کیفری اشخاص در جرم شناسی امنیتی...............................

۱–۲–۳–۲– مسیولیت کیفری بدون تقصیر........................................................................

۲–۲–۳–۲– مسیولیت کیفری بدون قابلیت انتساب....................................

۳–۳–۲– نرخ جرایم ارتکابی............................. .۱۸۲ ۱–۳–۳–۲– تعدد جرم..............................................................................

۲–۳–۳–۲– تکرار جرم؛ بازگشت به رفتار جنایی....................................

۴–۳–۲– بیم تجری معیار ارزیابی خطرناکی در فقه اسلامی..............................

۵–۳–۲– الگوهای منبعث از آموزه های فقهی و یافته های جرم شناختی.............................

فصل سوم: جلوه های نظام وحدت و دوگانه جزایی در حقوق فرانسه، فقه امامیه و حقوق ایران........................................................................................................................................................۱۹۵ ۱–۳– جلوه های تقنینی وحدت یا دوگانگی ضمانت اجرا در حقوق فرانسه..........................

۱–۱–۳– نسل سنتی جلوه ها..............................

۱–۱–۱–۳– قانون مجازات ۱۹۹۲....................................................................

۲–۱–۱–۳– قانون آیین دادرسی کیفری ۲۰۰۴.................................................................

۳–۱–۱–۳– قوانین متفرقه...............................................................................................

۲–۱–۳– نسل نوین جلوه ها..................

۱–۲–۱–۳– قانون مجازات ۲۰۰۵......................................................................

۲–۲–۱–۳– قانون آیین دادرسی کیفری ۲۰۰۸...................................................

۱–۲–۲–۱–۳– ماهیت حقوقی بازداشت تامینی: اقدامات تامینی نسبت به مرتکبین جرایم شدید.....................................................................................................

۲–۲–۲–۱–۳– اقدامات تامینی در خصوص افراد غیرمسیول کیفری......................................۲۱۹ ۱–۲–۲–۲–۱–۳–درون مایه اقدامات اتخاذی در قبال مجرمین غیرمسیول (اختلال روانی)......۲۲۲ ۲–۲–۲–۲–۱–۳– درون مایه اقدامات اتخاذی در قبال مجرمین غیر مسیول(صغار).................۲۲۴ ۲–۳– جلوه های پذیرش وحدت یا دوگانگی نظام جزایی در فقه امامیه........................۲۲۷ ۱–۲–۳– نظام حدود...............................

۲–۲–۳– نظام قصاص..............................

۳–۲–۳– نظام تعزیرات...............................

۴–۲–۳– واکنش تعزیری در قالب اقدامات تامینی و تربیتی در قرآن کریم.................

۱–۴–۲–۳– نگهداری در مکان مناسب..................................................

۲–۴–۲–۳– انتشار حکم......................................................................

۳–۴–۲–۳–محرومیت از برخی حقوق اجتماعی....................................

۴–۴–۲–۳– پیشگیری از جرم (فساد).............................................

۵–۴–۲–۳– مصادیق امر به معروف و نهی از منکر به عنوان اقدام تامینی....................................

۵–۲–۳– واکنش تعزیری در قالب اقدامات تامینی و تربیتی در سیره معصومین(سنت).........................

۱–۵–۲–۳– اقدامات تامینی و تربیتی محدودکننده آزادی......................................

۲–۵–۲–۳– اقدامات تامینی و تربیتی محروم کننده.......................................

۳–۵–۲–۳– اقدامات تامینی مالی ضبط و از بین بردن اشیاء خطرناک..................................

۴–۵–۲–۳– اقدامات تامینی و تربیتی مربوط به اطفال و مجانین..................................

۵–۵–۲–۳– سایر تدابیر واکنشی در سیره معصومین(ع)......................

۱–۵–۵–۲–۳– اغماض و چشم پوشی.................................................

۲–۵–۵–۲–۳– تذکر دادن........................................................................

۳–۵–۵–۲–۳– وعده پاداش دادن............................................................

۴–۵–۵–۲–۳– برخورد تند..............................................................

۵–۵–۵–۲–۳– ایجاد فشار اجتماعی........................................................

۳–۳– جلوه های وحدت و دوگانگی نظام جزایی در نظام حقوق کیفری ایران........................................۲۵۶ ۱–۳–۳–آثار وحدت و دوگانگی نظام جزایی در قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲..............۲۵۶ ۱–۱–۳–۳– تشکیل پرونده شخصیت در تحقیقات مقدماتی در دادسرا .................................۲۵۶ ۲–۱–۳–۳– بازداشت تامینی................................................................................................

۳–۱–۳–۳–تشکیل پرونده شخصیت در مرحله محاکمه و اجرای حکم.................................۲۶۱ ۲–۳–۳– آثار وحدت و دوگانگی نظام جزایی در آیین نامه سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور ۱۳۸۴ ...........................................................................................................۲۶۲ ۳–۳–۳– آثار وحدت و دوگانگی نظام جزایی در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲.....................۲۶۴ ۱–۳–۳– ماهیت حقوقی اقدامات تامینی به عنوان مجازاتهای اصلی، تکمیلی و تبعی در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲...................................................................................................................................

۱–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی ضمانت اجرایی وابسته.....................................

۱–۱–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی تحت عنوان مجازات اصلی.....................................۲۶۶ ۱–۱–۱–۱–۳–۳– مفهوم مجازات اصلی...............................................................................۲۶۶ ۲–۱–۱–۱–۳–۳– مصادیق اقدامات تامینی به عنوان مجازات اصلی.......................................۲۶۷ ۳–۳–۱–۱–۱–۲–۱– تدابیر و دستورات تربیتی–درمانی................................

۲–۲–۱–۱–۱–۳–۳– تدابیر و دستورات مراقبتی– نظارتی....................................................۲۷۱ ۳–۳–۱–۱–۱–۲–۳– تدابیر و دستورات تربیتی جداکننده– دورکننده................................

۲–۱–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی تحت عنوان مجازات تکمیلی.........................

۳–۳–۱–۱–۲–۱– مفهوم مجازات تکمیلی............................................................................۲۷۳ ۱–۱–۲–۱–۱–۳–۳– مجازات تکمیلی اجباری........................................................

۲–۱–۲–۱–۱–۳–۳– مجازات تکمیلی اختیاری......................................................

۳–۳–۱–۱–۲–۱–۳– مصادیق اقدامات تامینی و تربیتی به عنوان مجازات تکمیلی.................۲۷۵ ۳–۱–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی تحت عنوان مجازات تبعی.......................................۲۷۸ ۳–۳–۱–۱–۳–۱– مفهوم مجازات تبعی................................................................................۲۷۸ ۲–۳–۱–۱–۳–۳– مصادیق اقدامات تامینی و تربیتی به عنوان مجازات تبعی………………………..۲۷۹ ۲–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی به عنوان ضمانت اجرای مستقل.....................

۱–۲–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی دارای استقلال قانونی........................

۲–۲–۱–۳–۳– استقلال هویتی اقدامات تامینی و تربیتی..........................................

۳–۲–۱–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی دارای استقلال مصداقی........................

۲–۳–۳– جلوه های تقنینی وحدت یا دوگانگی نظام جزایی در قوانین کیفری ایران.................

۱–۲–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی قبل از انقلاب اسلامی ایران.............................................

۲–۲–۳–۳– اقدامات تامینی و تربیتی بعد از انقلاب اسلامی ایران.....................

۲–۲–۳–۳– ۱– اقدامات تامینی پیش از تصویب قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۰.........................

۲–۲–۲–۳–۳– قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۰ و چالش مفهوم حالت خطرناک........................

۳–۲–۲–۳–۳– ماده

مکرر قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۸۷..............................

۳–۳–۲–۲–۳–۱– شرایط ماهوی اعمال ماده

مکرر قانون مجازات اسلامی.....................۳۰۲ ۳–۳–۲–۲–۳–۲– شرایط شکلی اعمال ماده

مکرر قانون مجازات اسلامی ۱۳۸۷............۳۰۲ ۳–۳–۲–۲–۳–۳– نگرش جرم شناختی به ماده

مکرر قانون مجازات اسلامی ۱۳۸۷.........۳۰۴ ۴–۳–۲–۲–۳–۳– بازتاب نظام دوگانه جزایی در ماده

مکرر قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۸۷...............................................................................................................................۳۰۶ ۳–۳–۳– تعامل وحدت و دوگانگی نظام جزایی و قانون مجازات اسلامی .............................

۱–۳–۳–۳– مجازاتهای تکمیلی و تبعی.....................................

۲–۳–۳–۳– ضمانت اجراهای جزایی قانون مجازات اسلامی در قبال اطفال و نوجوانان....۳۱۲ ۳–۳–۳–۳– ضمانت اجراهای جزایی در قبال مجانین در قانون مجازات اسلامی...............۳۱۵ ۴–۳–۳–۳– بازتاب در حدود و قصاص در قانون مجازات اسلامی........................

۵–۳–۳–۳– تبانی و سردستگی در ارتکاب جرم....................................

نتیجه گیری ..............................................................................................................................................۳۲۳ فهرست منابع.............................................................................................................................................

۱–منابع فارسی..........................................................................................................................................

الف– کتابها..............................................................................................................................................۳۳۰ ب– مقاله–ها..............................................................................................................................................

ج– پایان نامه–ها........................................................................................................................................

د– قوانین متفرقه.......................................................................................................................................

۲– منابع عربی ..........................................................................................................................................

الف– کتاب–ها...........................................................................................................................................

۳–منابع لاتین............................................................................................................................................

الف– کتابها.............................................................................................................................................

ب– مقاله–ها...............................................................................................................................................

ج– پایان نامه ها و رساله–ها..........................................................................................................................

د– قوانین و آراء دادگاه–ها.........................................................................................................................

ه– تارنماهای اینترنتی...............................................................................................................................

کلیدواژه ها

• ضمانت اجرای کیفری
• نظام واحد جزایی
• نظام دوگانه جزایی
• حالت خطرناک
• حقوق ایران
• حقوق فرانسه
• فقه امامیه