چالش های نهاد قسامه؛ امکان و امتناع جایگزینی آن در حقوق کیفری ایران
 | |
| عنوان | چالش های نهاد قسامه؛ امکان و امتناع جایگزینی آن در حقوق کیفری ایران |
|---|---|
| رشته | فقه و حقوق جزا |
| دانشجو | مریم آگاه پور |
| استاد راهنما | ابوالحسن مجتهد سلیمانی |
| استاد مشاور | سودابه رضوانی |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۳۹۸ |
| دانشگاه | دانشگاه خوارزمی |
چالش های نهاد قسامه؛ امکان و امتناع جایگزینی آن در حقوق کیفری ایران عنوان رساله ای است که توسط مریم آگاه پور، با راهنمایی ابوالحسن مجتهد سلیمانی و با مشاوره سودابه رضوانی در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه خوارزمی دفاع گردید.
چکیده
یکی از ادله اثبات دعوا در خصوص جنایات عمدی و غیرعمدی بر نفس در صورت عدم وجود اقرار، بینه و علم قاضی، قسامه است. با توجه به معکوس شدن آثار و احکام برخی از اصول و قواعد حقوق کیفری نظیر اصل برایت، قاعده درء، قاعده احتیاط در دما و طرق متعارف اثبات امور کیفری و اصل ضرورت تسریع در رسیدگی در امور کیفری در تلاقی با نهاد قسامه از یک سو و پیشرفت فناوری و مهارت های علمی و عملی در راستای کشف جنایت از سوی دیگر، تشخیص مرتکب جنایت از طریق قسامه مورد چالش و انتقاد بسیاری از صاحب نظران قرار گرفته است و این در حالی است که از دیدگاه شریعت مقدس اسلام، در مشروعیت آن تردیدی وجود ندارد و مورد اتفاق همه فقها اعم از عامه و امامیه می باشد. با توجه به جهات مورد اشاره که استناد به قسامه را در جهت اثبات جنایت با مشکل مواجه می سازد، ارایه راهکاری که بتواند به عنوان بدیل و در عداد قسامه در اثبات جنایت ایفای نقش نماید، امری ضروری به نظر می رسد. در همین راستا، این پژوهش کوشیده است که بر مبنای حصری نبودن ادله اثبات امور کیفری و اصل آزادی تحصیل دلیل، به کارگیری ادله ی علمی را به عنوان راهکاری نوین مطرح کند. ادله علمی از قبیل انگشت نگاری، چهره نگاری، علم بیولوژی، رجوع به کارشناس و... به دلیل پیشرفت علوم، جایگاه و اعتبار خاصی در میان سایر ادله اثبات دعوا دارد. دلایل فقهی نیز بر مشروعیت به کارگیری ادله ی علمی گواهی می دهند و آن را یکی از راه های معتبر در اثبات جنایت می دانند.
ساختار و فهرست رساله
فهرست مطالب عنوان صفحه مقدمه ..............................................................................................................................................................................۱ الف) بیان مسیله پژوهش....................................................................................................................................................۲ ب) ضرورت و اهمیت انجام پژوهش.................................................................................................................................۳ ج) پرسش های پژوهش.....................................................................................................................................................۴ د) فرضیه های پژوهش.......................................................................................................................................................۴ ه) اهداف پژوهش.............................................................................................................................................................۴ و) روش انجام تحقیق........................................................................................................................................................۵ ز) پیشینه ی پژوهش...........................................................................................................................................................۵ ح) جنبه جدید بودن و نوآوری طرح.................................................................................................................................۶ ط) ساختار پژوهش...........................................................................................................................................................۷ فصل اول: مفاهیم و مبانی نهاد قسامه مبحث اول: تعریف اصطلاحات.........................................................................................................................................۹ گفتار اول: مفهوم قسم.......................................................................................................................................................۹ گفتار دوم: مفهوم قسامه..................................................................................................................................................۱۰ بند اول: قسامه در لغت....................................................................................................................................................۱۰ بند دوم: قسامه در اصطلاح..............................................................................................................................................۱۱ بند سوم: قسامه در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲...............................................................................................................۱۲ گفتار سوم: تفاوت قسامه با دیگر قسم ها..........................................................................................................................۱۲ مبحث دوم: تبیین جایگاه قسامه.......................................................................................................................................۱۳ گفتار اول: فلسفه ی تشریع قسامه......................................................................................................................................۱۳ گفتار دوم: ارتباط قسامه با سایر ادله................................................................................................................................۱۴ گفتار سوم: تاسیسی یا امضایی بودن قسامه.......................................................................................................................۱۸ گفتار چهارم: قسامه در تاریخ قانون گذاری ایران..............................................................................................................۱۹ گفتار پنجم: مستندات مشروعیت قسامه............................................................................................................................۲۰ بند اول: قرآن..................................................................................................................................................................۲۰ بند دوم: روایات..............................................................................................................................................................۲۰ بند سوم: اجماع...............................................................................................................................................................۲۳ بند چهارم: بنای عقلا.......................................................................................................................................................۲۴ مبحث سوم: شرایط تحقق قسامه......................................................................................................................................۲۴ گفتار اول: بررسی مفهوم لوث.........................................................................................................................................۲۵ بند اول: لوث در لغت......................................................................................................................................................۲۵ بند دوم: لوث در اصطلاح...............................................................................................................................................۲۶ گفتار دوم: شرطیت لوث برای قسامه ازنظر قانون مجازات اسلامی....................................................................................۲۸ گفتار سوم: موارد تحقق و سقوط لوث...........................................................................................................................۳۰ بند اول: موارد تحقق لوث...............................................................................................................................................۳۰ بند دوم: موارد سقوط لوث..............................................................................................................................................۳۳ مبحث چهارم: قلمرو قسامه و پیامد اجرای آن .................................................................................................................۳۴ گفتار اول: قلمرو موضوعی قسامه در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲...................................................................................۳۴ گفتار دوم: پیامد اجرای قسامه ........................................................................................................................................۳۶ بند اول: ثبوت قصاص به وسیله قسامه...............................................................................................................................۳۶ بند دوم: دلایل اثبات قصاص با قسامه .............................................................................................................................۳۶ بند سوم: ثبوت دیه در قتل غیر عمد به وسیله قسامه ..........................................................................................................۳۹ بند چهارم: ثبوت دیه در اعضا و جوارح به وسیله قسامه.....................................................................................................۴۰ مبحث پنجم: شرایط اجرای قسامه....................................................................................................................................۴۲ گفتار اول: شرایط کمی در قسامه ...................................................................................................................................۴۲ بند اول: نصاب قسامه.......................................................................................................................................................۴۲ الف) نصاب قسامه در قتل...............................................................................................................................................۴۳ ب) نصاب قسامه در اعضا و منافع....................................................................................................................................۴۳ بند دوم: وحدت و تعدد طرفین (مدعی و مدعی علیه) ......................................................................................................۴۵ بند سوم: تکرار سوگند ...................................................................................................................................................۴۶ بند چهارم: امکان یا عدم امکان موالات در قسامه ............................................................................................................۴۸ گفتار دوم: شرایط کیفی در قسامه ..................................................................................................................................۴۹ بند اول: خصوصیات اداکنندگان سوگند .........................................................................................................................۴۹ بند دوم: خصوصیات سوگند...........................................................................................................................................۵۳ فصل دوم: تلاقی قسامه با برخی اصول و قواعد حقوق کیفری مبحث اول: چالش های فقهی نهاد قسامه...........................................................................................................................۵۶ گفتار اول: تعارض نهاد قسامه با قاعده ی درء...................................................................................................................۵۶ بند اول: دیدگاه فقها پیرامون قلمرو قاعده درء..................................................................................................................۵۷ بند دوم: دلایل فقها پیرامون اجرای قاعده درء در قصاص.................................................................................................۵۹ بند سوم: آرای حقوق دانان پیرامون اجرای قاعده درء در قصاص......................................................................................۶۱ بند چهارم: تطبیق اثر کیفر زدایی و محکومیت زدایی قاعده ی درء در جنایات موجب قصاص.............................................۶۳ گفتار دوم: تعارض نهاد قسامه با قاعده احتیاط در دماء.....................................................................................................۶۹ بند اول: مفهوم قاعده احتیاط در دماء...............................................................................................................................۷۰ بند دوم: قلمرو قاعده احتیاط در دماء...............................................................................................................................۷۰ گفتار سوم: دشوار بودن احراز امارات و قراین معتبر در قسامه...........................................................................................۷۲ بند اول: وجود سابقه شرارت و فاجر بودن مدعی علیه.......................................................................................................۷۲ بند دوم: عدالت اداکنندگان سوگند.................................................................................................................................۷۵ گفتار چهارم: محدود بودن اجرای قسامه به زمان تشریع خود براساس ملاک عرفی...........................................................۷۷ بند اول: تغییر و تحول در احکام شریعت..........................................................................................................................۷۸ بند دوم: اقسام موضوع در فقه..........................................................................................................................................۸۰ بند سوم: انواع تحول در موضوعات فقهی........................................................................................................................۸۱ الف) تحول ماهوی.........................................................................................................................................................۸۱ ب) تحول کارکردی.......................................................................................................................................................۸۲ بند چهارم: قابلیت تحول در موضوعات فقهی...................................................................................................................۸۲ الف) موضوعات طبیعی...................................................................................................................................................۸۲ ب) موضوعات شرعی.....................................................................................................................................................۸۳ ج) موضوعات عرفی.......................................................................................................................................................۸۳ مبحث دوم: چالش های حقوقی نهاد قسامه.......................................................................................................................۸۶ گفتار اول: تعارض قسامه با اصل برایت............................................................................................................................۸۶ بند اول: مفهوم اصل برایت.............................................................................................................................................۸۶ بند دوم: آثار اصل برایت.................................................................................................................................................۸۹ بند سوم: قلمرو اصل برایت..............................................................................................................................................۹۰ گفتار دوم: تعارض قسامه با طرق متعارف اثبات امور کیفری............................................................................................۹۱ بند اول: مبادی حصول علم به وقایع.................................................................................................................................۹۲ بند دوم: عدم حصول علم اداکنندگان سوگند از طرق متعارف در قسامه...........................................................................۹۳ گفتار سوم: تعارض قسامه با اصل ضرورت تسریع در رسیدگی به امور کیفری..................................................................۹۵ بند اول: مفهوم اصل تسریع در رسیدگی..........................................................................................................................۹۵ بند دوم: جایگاه اصل تسریع در رسیدگی در اسناد بین المللی و حقوق داخلی....................................................................۹۶ بند سوم: دلیل فقهی ضرورت تسریع در رسیدگی قضایی...............................................................................................۹۸ بند چهارم: ضرورت تسریع در رسیدگی های کیفری......................................................................................................۹۹ گفتار چهارم: چالش های اجرای قسامه در رویه قضایی ایران..........................................................................................۱۰۰ بند اول: لزوم اجرای قسامه مستقل در هر مرحله از رسیدگی در دادگاه کیفری...............................................................۱۰۰ بند دوم: مشکلات احراز شرایط قسم خورندگان در دادگاه کیفری.................................................................................۱۰۳ الف) جزم در قسم و قسم ناشی از علم شخصی..............................................................................................................۱۰۴ ب) درک و فهم قسم...................................................................................................................................................۱۰۴ ج) اجرای قسامه در حضور متهم...................................................................................................................................۱۰۵ فصل سوم: تحلیل ادله علمی به عنوان ادله اثبات جنایت با ترجیح بر نهاد قسامه مبحث اول: اختصاص قسامه به جنایت علیه تمامیت جسمانی..........................................................................................۱۰۷ گفتار اول: آرای فقهای اهل سنت................................................................................................................................۱۰۹ گفتار دوم: ادله مشروعیت قسامه...................................................................................................................................۱۰۹ گفتار سوم: ناکارآمدی اجماع در جریان قسامه در اعضا و جوارح.................................................................................۱۱۱ گفتار چهارم: صعوبیت در استناد به قسامه در جهت اثبات جنایت..................................................................................۱۱۲ مبحث دوم: برابری استناد به قسامه یا ادله علمی در صورت فراهم بودن لوث در جهت استناد به جنایت..........................۱۱۳ مبحث سوم: مبانی ادله علمی.........................................................................................................................................۱۱۳ گفتار اول: حصری نبودن ادله اثبات دعوا در امور کیفری..............................................................................................۱۱۴ بند اول: دیدگاه فقها در مورد حصر یا عدم حصر ادله اثبات دعوا...................................................................................۱۱۵ بند دوم: دلایل حصری بودن ادله اثبات دعوا.................................................................................................................۱۱۶ بند سوم: دیدگاه قانون گذار کیفری در مورد حصر یا عدم حصر ادله اثبات دعوا.............................................................۱۲۰ گفتار دوم: اصل آزادی تحصیل دلیل............................................................................................................................۱۲۴ بند اول: مفهوم اصل آزادی تحصیل دلیل......................................................................................................................۱۲۴ بند دوم: مفهوم آزادی ارزیابی دلیل...............................................................................................................................۱۲۵ بند سوم: حدود اختیار دادرس در تحصیل، پذیرش و ارزیابی ادله کیفری با رویکرد به نظام های مختلف دلایل کیفری....۱۲۶ بند چهارم: مبانی اصل آزادی تحصیل دلیل....................................................................................................................۱۲۸ الف) مصلحت عمومی..................................................................................................................................................۱۲۸ ب) اجرای عدالت........................................................................................................................................................۱۳۰ بند پنجم: مبانی اصل آزادی ارزیابی دلیل......................................................................................................................۱۳۲ الف) اصل برایت..........................................................................................................................................................۱۳۳ ب) طبیعت اثبات و عملیات دادرسی در امور کیفری.....................................................................................................۱۳۵ بند ششم: مبنای فقهی آزادی تحصیل و ارزیابی دلیل (لزوم و اطلاق حکم به حق و عدل و قسط).....................................۱۳۶ الف) آیات...................................................................................................................................................................۱۳۶ ب) روایات..................................................................................................................................................................۱۳۶ مبحث دوم: ادله ی علمی؛ بدیل نهاد قسامه.....................................................................................................................۱۳۷ گفتار اول: پیشینه ی نظام های حاکم بر اثبات دعوا..........................................................................................................۱۳۷ بند اول: دوره ادله آزاد..................................................................................................................................................۱۳۸ بند دوم: دوره ادله قانونی...............................................................................................................................................۱۳۹ بند سوم: دوره اقناع وجدانی قاضی یا دوره ادله معنوی...................................................................................................۱۴۲ بند چهارم: دوره ادله علمی............................................................................................................................................۱۴۶ گفتار دوم: نظام دلایل کیفری در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲..........................................................................۱۴۸ گفتار سوم: مفهوم ادله ی علمی......................................................................................................................................۱۵۱ گفتار چهارم: مصادیق ادله ی علمی جهت اثبات قتل و ضرب وجرح و قطع عضو............................................................۱۵۴ گفتار پنجم: نظریات پزشکی قانونی در کشف جنایت....................................................................................................۱۶۳ بند اول: جایگاه پزشکی قانونی در نظام حقوقی ایران.....................................................................................................۱۶۳ بند دوم: حضور پزشک قانونی در صحنه مرگ..............................................................................................................۱۶۵ بند سوم: بررسی جراحات و صدمات بر روی اجساد از طریق معاینه...............................................................................۱۶۶ بند چهارم: بررسی پرونده های قتل توسط پزشکی قانونی................................................................................................۱۶۷ گفتار ششم: ادله فقهی جواز به کارگیری راه های علمی..................................................................................................۱۶۸ الف) آیات...................................................................................................................................................................۱۶۸ ب) روایات..................................................................................................................................................................۱۷۳ ج) دلیل عقلی...............................................................................................................................................................۱۷۵ گفتار هفتم: جایگاه ادله ی علمی در نظام حقوقی ایران...................................................................................................۱۷۵ گفتار هشتم: جایگاه کشف علمی جرایم در رویه قضایی...............................................................................................۱۷۸ گفتار نهم: ارزش اثباتی ادله ی علمی.............................................................................................................................۱۸۳ گفتار دهم: تکلیف قاضی در فرض عدم کفایت ادله ی علمی در احراز مجرمیت متهم....................................................۱۸۴ نتیجه گیری..................................................................................................................................................................۱۸۷ پیشنهادها.....................................................................................................................................................................۱۸۷ منابع...........................................................................................................................................................................۱۸۸ چکیده انگلیسی ((Abstract ...........................................................................................................................................۱۹۹
کلیدواژه ها
- قسامه
- لوث
- علم قاضی
- عرف
- توقیفی نبودن ادله
- آزادی تحصیل دلیل
- سوگند