بررسی فقهی و حقوقی قاعده تحمل بار اثبات دلیل
 | |
| عنوان | بررسی فقهی و حقوقی قاعده تحمل بار اثبات دلیل |
|---|---|
| رشته | حقوق خصوصی |
| دانشجو | مهدی ملاولی |
| استاد راهنما | محمدباقر پارساپور |
| استاد مشاور | مهدی حسن زاده |
| مقطع | کارشناسی ارشد |
| سال دفاع | ۱۳۸۹ |
| دانشگاه | دانشگاه قم |
بررسی فقهی و حقوقی قاعده تحمل بار اثبات دلیل عنوان پایان نامه ای است که توسط مهدی ملاولی، با راهنمایی محمدباقر پارساپور و با مشاوره مهدی حسن زاده در سال ۱۳۸۹ و در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه قم دفاع گردید.
چکیده
حق گذاری در محاکم حقوقی که امروزه تحت عنوان آیین دادرسی موضوعیت یافته است ، به تبع افراد دخیل در این عرصه به دو بخش – بخش مربوط به طرفین ترافع و بخش مربوط به دادرس دادگاه – قابل انقسام است . پذیرش و مشروعیت حوزه مربوط به طرفین دادرسی متفرع است بر شناخت و پذیرش دو اصل متقن و مبنایی : نخست ، اصل حاکمیت اصحاب دعوا و دیگری ، اصل اختیار و تسلط اصحاب دعوا نسبت به قلمرو امور موضوعیِ ترافع . از پذیرش و کنار هم گذاری این دو اصل ، قاعده ای تحت عنوان " تحمل بار اثبات دلیل " یا " تحمیل دلیل " نمایان می گردد که اصل نخست ، مبنای عام قاعده و اصل دوم مبنای خاص قاعده را تشکیل می دهد . قاعده مذکور در فقه نیز – هر چند بصورت کلی و اجمالی – دارای سابقه بوده و می توان پذیرش و اعتبار آن را در قاعده فقهی البینه علی المدعی مشاهده نمود . رد پای این قاعده در لسان قانون گذار را نیز می توان در ماده ۱۲۵۷ قانون مدنی و ماده ۱۹۷ قانون آ. د. م مشاهده نمود . بداهت و منطق مناسب قاعده منافاتی با لزوم شناخت دقیق و تجزیه تحلیل نکات کلیدی و تعیین کننده آن ندارد ، لکن متاسفانه این مهم مغفول مانده و از همین رو یکی از رهیافت های این پژوهش جمع آوری و احصاء مجموعه نکات و مسایل دخیل – در قاعده – و گره گشایی از آنها بوده است . به تعبیر بهتر در این رساله سعی گردیده است که چارچوب قاعده ی محل بحث ، از رهگذرِ شناسایی ، احصاء ، بررسی و تعیین تکلیف مولفه های دخیل ، بصورت منطقی و کاربردی تعریف گردد . قاعده تحمل بار اثبات دلیل از سه دسته ضوابط عام (ضوابط عام قاعده که در تمامی قواعد حقوقی لازم الرعایه هستند) ، کلی (ضوابط معطوف نوع و خصوصیات دعوای مطروحه) و جزیی (ضوابط مربوط به نوع دلیل ابرازی) برخوردار می باشد ، که شناخت دقیق و جامع قاعده نیازمند توجه به هر سه سطح ضوابط مذکور می باشد . در روند دادرسی و بصورت خاص در قاعده محل بحث ، گره ها و پیچیدگی هایی وجود دارد که علیرغم پیشرفت های چشمگیر در تدوین چارچوب های دادرسی عادلانه – در نظام های حقوقی مختلف – هنوز کما فی السابق در خصوص حل این پیچیدگی ها توفیق چندانی حاصل نشده و تشتت آراء و اختلاف دیدگاهها به قوت خود باقی است . از جمله ی این نکات حساس و پیچیده می توان به معیار شناخت مدعی از منکر و حد لازم برای دلیل آوری و نیل به آستانه اثبات اشاره نمود . مادام که به نکات فوق بصورت نهاد هایی مستقل در عرصه دادرسی توجه کنیم مشکل به قوت خویش باقی خواهد بود . چاره ی مشکل در جامع نگری نهفته است ، بعنوان مثال بازشناسی مدعی از منکر و شناخت حد لازم در اثبات متفرع است از شناخت و توجه به هر سه سطح از ضوابط قاعده . همچنین از منظری دیگر ، تحمیل دلیل بر مدعی دارای دو حالت کلی – حالت متعارف و حالت تخفیف یافته – می باشد و بر خلاف تصور عمومی حالت معافیت از اثبات و دلیل آوری در حقوق ما جایگاهی ندارد . مجموعه نکات فوق در راستای تبیین مفهوم مبنایی قاعده یعنی " بار اثبات" مورد بررسی و دقت نظر قرار گرفته شده است.
ساختار و فهرست پایان نامه
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ۱
۱– بیان مسیله ۱
۲– ضرورت انجام تحقیق ۵
۳– اهداف تحقیق ۷
۴– پیشینه تحقیق ۷
۵– سیوالات تحقیق ۹
۶– فرضیه های تحقیق ۹
۷– روش تحقیق ۱۰
۸– تقسیم بندی مطالب ۱۱
فصل اول: کلیات ۱۳
گفتار نخست: مفهوم دلیل و اثبات ۱۳
بند یک: مفهوم دلیل ۱۳
الف: تعریف لغوی و اصطلاحی ۱۳
ب: دلیل در اصطلاح فقهی و حقوقی ۱۴
ج: دلیل در لسان قانونگذار ۱۶
بند دوم: مفهوم اثبات ۱۸
الف: معنای لغوی ۱۸
ب: معنای اصطلاحی ۱۸
گفتار دوم: ماهیت دلیل و اثبات ۲۰
بند یک: ماهیت دلیل ۲۰
الف: تببیین مسیله دلالت در دلیل ۲۰
ب: طریقت یا موضوعیت در ادله ۲۳
۱: اصل عدم اعتبار ظنون ۲۴
۲: امارات قضایی ۲۶
۳: علم دادرس ۲۷
۴: حاصل کلام ۲۹
بند دو: ماهیت اثبات ۳۰
الف: تفاوت میان مقام ثبوت و اثبات ۳۰
ب: اثبات قضایی و غیر قضایی (عرفی) ۳۲
ج: مسیله اثبات در عرصه زندگی اجتماعی ۳۳
د: اثبات در فقه و حقوق ۳۴
گفتار سوم : نظام های دادرسی مدنی و انواع دلیل ۳۷
بند یک : نظام های دادرسی مدنی ۳۷
الف: نظام دادرسی اتهامی ۳۷
ب: نظام دادرسی تفتیشی ۳۸
بند دو : انواع دلیل ۴۰
الف: دلیل در دادرسی و دلایل در پژوهش ۴۰
ب: دلیل از پیش تدارک شده و دلیل اتفاقی ۴۱
ج: دلیل اصلی، دلیل تکمیلی و دلیل احتیاطی ۴۳
گفتار چهارم: بررسی عناصر متشکله اثبات در معنای عام آن و شناخت محل بحث ۴۴
بند یک : عنصر معنوی اثبات (ارزیابی و سنجش دادرس) ۴۵
الف) تبیین مفهوم ارزیابی (دلیل) و سنجش دادرس و تاثیر آن در اثبات قضایی ۴۵
۱: تعریف ۴۵
۲: ارزیابی دلیل توسط دادرس ۴۸
۳: ارزیابی شکلی و ماهوی ۵۱
ب) تمایز ارزیابی دلیل از مفاهیم مشابه ۵۲
۱: اداره دلیل ۵۲
۲: پذیرش دلیل ۵۴
بند دو : عنصر مادی (تحمل بار دلیل از سوی مدعی) ۵۶
فصل دوم: مبانی، منابع و قلمرو قاعده ۵۸
گفتار اول: مبانی و منابع قاعده ۵۹
بند یک: مبانی قاعده ۶۰
الف) مبانی فقهی ۶۰
۱: قاعده بینه ۶۰
ب) مبانی حقوقی ۶۶
۱: اصل حاکمیت اصحاب دعوا ۶۷
۲: اصل اختیار اصحاب دعوا نسبت به قلمرو موضوعی دعوا (مبنای خاص قاعده) ۶۹
۳: اصل برایت: ۷۱
بند دو : منابع قاعده ۷۴
الف) منابع قاعده در فقه ۷۴
۱ کتاب و نست ۷۴
۲ اجماع و بنای عقلا ۷۶
ب) منابع قاعده در حقوق ۷۷
۱ قانون ۷۷
۱–۱– موضع نظام قانونی ایران ۷۷
۱–۲– موضع سیستم های حقوقی سایر کشورها ۷۹
۲ عرف و رویه قضایی ۸۳
۳ دکترین ۸۵
گفتار دوم : قلمرو قاعده (حوزه تحمل بار اثبات) ۸۶
بند یک : ادله اثبات دعوا و ادله اثبات احکام ۸۶
الف: امور موضوعی و امور حکمی ۸۶
ب: معیار تفکیک امور موضوعی از حکمی ۸۸
بند دو : نقش متقابل دادرس و اطراف دعوا پیرامون امور موضوعی و حکمی ۹۲
الف: قاعده (حالت متعارف) ۹۲
ب: تعدیل نقش مدعی در اثبات امور حکمی (استناد به ادله اثبات احکام از جانب مدعی) ۹۴
۱: قانون خارجی و محتوای آن ۹۴
۲: قواعد و آداب مربوط به ایرانیان غیرشیعه (احوال شیعه) ۹۵
۳: عرف قراردادی ۹۶
فصل سوم : شرایط اعمال قاعده و بررسی حالات مختلف آن ۹۹
گفتار اول: شرایط اعمال قاعده ۱۰۰
بند یک: بازشناسی مدعی از منکر و تحمیل دلیل بر مدعی ۱۰۰
الف) بررسی ضابطه های موجود ۱۰۰
۱: معیار ترک دعوا: ۱۰۰
۲: ضابطه عرف ۱۰۳
۳: ضابطه اصل: ۱۰۵
۴: ملاک و ضابطه ظاهر ۱۰۹
ب) بررسی تعارض اصل و ظاهر ۱۱۱
۱: تشریح مسیله ۱۱۱
۲: تقدیم اصل بر ظاهر ۱۱۴
۳: ترجیح ظاهر بر اصل ۱۱۷
۴: نظر قایلین به تفصیل ۱۲۰
۵: دیدگاه برگزیده در این خصوص ۱۲۱
۶: حاصل کلام ۱۲۳
بند دو: حد لازم برای دلیل آوری و نیل به آستانه اثبات ۱۲۳
الف: نظام حقوق موضوعه (متقاعد ساختن دادرس) ۱۲۵
۱: تلاش برای حصول باور درونی دادرس و ایرادات آن ۱۲۵
۱:۱: معیار باور درونی دادرس ۱۲۵
۲:۱ دشواری تحصیل باور درونی دادرس ۱۲۶
۳:۱: عدم تناسب باور درونی دادرس و حقیقت مسیله ۱۲۶
۴:۱: نسبی بودن یقین ۱۲۸
۲: تمسک به ظن و شاخصه های آن ۱۲۹
۱:۲: ظن ۱۲۹
۲:۲: ظن غیرشخصی: نوعی ۱۳۰
۳:۲: سنجش پذیری و امکان ارزیابی ۱۳۳
ب: نظام حقوقی کامن لا ۱۳۴
۱: دعاوی کیفری (دلیل قطعی: اثبات غیر قابل تردید) ۱۳۵
۲: دعاوی مدنی ۱۳۶
۱:۲: دلیل راجح (ضابطه کفایت دلیل) ۱۳۶
۲:۲: دلیل واضح و روشن: توجه به قدرت متقاعد کنندگی دلیل ۱۳۷
۳:۲: ضابطه دلیل اجمالی: ارایه دلیل موجه برای به جریان افتادن دعوا ۱۳۸
۴:۲: معیار احتمالات آماری در شناخت حد اثبات ۱۴۰
۳: نگاهی به حد اثبات در دادرسی های بین المللی ۱۴۲
۴: بهره گیری از ارتباط دو مفهوم تکلیف به اثبات و آستانه اثبات ۱۴۴
گفتار دوم : بررسی حالت های مختلف قاعده ۱۴۶
بند یک : موارد متعارف و تعدیل قاعده ۱۴۶
الف: حالت متعارف تحمل بار اثبات دلیل ۱۴۶
ب: حالت کاهش تحمل بار دلیل (تخفیف) ۱۴۸
ج: نقش اماره قانونی (جابجایی مدعی و منکر یا موضوع اثبات) ۱۵۱
د: ماهیت اماره و نحوه اثرگذاری آن ۱۵۲
ه: : حالت معافیت از اثبات (معافیت از تحمل بار دلیل) ۱۵۶
ی : بررسی قلمرو کاهش بار و اعتبار مفاهیم مشابه اماره قانونی ۱۶۲
۱: قاعده حقوقی ۱۶۲
۲: فرض حقوقی ۱۶۴
۳: استاپل ۱۶۸
بند دو: بررسی موارد استثناء ۱۷۰
الف : دگرگونی دعوا و معکوس شدن بار اثبات دلیل ۱۷۰
۱: انقلاب دعوا ۱۷۰
۱: ۱: مفهوم ۱۷۰
۲:۱: انقلاب دعوا از سوی خواهان ۱۷۱
۳:۱: انقلاب دعوا از سوی خوانده ۱۷۲
۲: بار اثبات دلیل و امکان جابجایی آن ۱۷۳
۱:۲ دیدگاه فقهای اهل سنت ۱۷۴
۲:۲: دیدگاه فقهای امامیه ۱۷۴
۳:۲: امکان جابجایی مسیولیت اثبات در آیین دادرسی مدنی ۱۷۵
۴:۲: اثبات امر عدمی وامکان جابجایی مقام مدعی و منکر ۱۷۵
ب: قاعده مالایعلم الا من قبله ۱۷۷
۱: اعتبار فقهی قاعده و مفهوم آن ۱۷۷
۲: جایگاه قاعده در نظم کنونی به عنوان تخصیص بر قاعده تحمل بار دلیل ۱۷۹
ج: حالت استثنایی ودیعه و امانت ۱۸۱
۱: ودیعه (ادعای مستودع به رد عین) ۱۸۱
۲: حالت امانت ۱۸۳
فصل چهارم: بررسی قاعده به تفکیک ادله اثباتی و کاربردهای قاعده در نمونه هایی از دعاوی ۱۸۴
گفتار اول: بررسی اثبات دلیل به تفکیک ادله اثباتی ۱۸۵
بند یک: ادله اصلی ۱۸۵
الف: اقرار (تحمل بار اثبات دلیل اقرار) ۱۸۵
۱: درباره اقرار ۱۸۵
۲: اقرار در دادگاه (اقرار قضایی) ۱۸۸
۳: اقرار خارج از دادگاه ۱۹۰
ب: سند (تحمیل بار دلیل سند) ۱۹۱
۱: ابراز و ارایه ۱۹۱
۱:۱: ارایه اصل سند و رونوشت آن ۱۹۱
۲:۱: زمان و مکان ابراز سند ۱۹۳
۳:۱: استناد به سند موجود نزد دیگری ۱۹۴
۱:۳:۱: استناد به سند موجود نزد طرف دیگر ۱۹۴
۱:۱:۳:۱: اعتراف به وجود سند (ابراز : عدم ابراز) ۱۹۶
۲:۱:۳:۱: عدم اعتراف به وجود سند ۱۹۷
۲:۳:۱: استناد به سند موجود نزد شخص ثالث ۱۹۷
۴:۱: پرداخت هزینه های ابراز ۱۹۸
۲: مقاومت در برابر تعرض ۱۹۸
۱:۲: اسناد رسمی ۱۹۹
۲:۲: سند عادی ۱۹۹
ج: شهادت (تحمل بار دلیل شهادت) ۲۰۱
۱: تکالیف اصلی ۲۰۲
۱:۱: تکلیف احضار شهود ۲۰۲
۲:۱: پرداخت هزینه های شهادت ۲۰۳
۲: تکالیف فرعی ۲۰۴
۱:۲: تمهید شرایط شکلی ۲۰۴
۲:۲: تمهید شرایط ماهوی ۲۰۵
د: سوگند (تحمل بار سوگند به عنوان دلیل اثباتی) ۲۰۵
۱: اداء سوگند و صورت های آن ۲۰۵
۱:۱: اداء سوگند توسط منکر ۲۰۵
۲:۱: اداء سوگند توسط مدعی ۲۰۷
۲: تمهید شرایط اداء سوگند ۲۰۸
۱:۲: لزوم تقاضا مگر در مورد سوگند استظهاری ۲۰۹
بند دو: ادله تکمیلی ۲۱۰
الف: کارشناسی ۲۱۰
۱: لزوم استناد به نظر کارشناسی توسط متقاضی ۲۱۰
۲: تکفل هزینه های لازمه ۲۱۲
ب: معاینه محل و تحقیق محلی ۲۱۳
۱: اجرای دلیل (اجرای قرار) ۲۱۳
۲: درخواست صدور قرار ۲۱۳
۳: تمهید شرایط بهره گیری و بکارگیری ادله (معاینه و تحقیق): تمهید مقدمات استناد ۲۱۴
۱:۳: تحقیق محلی ۲۱۵
۲:۳: معاینه محلی ۲۱۶
گفتار دوم: کاربردها و آثار قاعده در نمونه هایی از دعاوی ۲۱۷
بند یک: کاربردها و آثار قاعده در دعاوی قراردادها و مالکیت ۲۱۸
الف : دعاوی قراردادها و مسیولیت مدنی ۲۱۸
۱: دعاوی مبتنی بر روابط قراردادی ۲۱۸
۱: ۱: بررسی نکات کلیدی و مکانیزم اعمال قاعده ۲۱۸
۱: ۱: ۱: طرح بحث ۲۱۸
۱: ۱: ۲: تراضی ۲۱۹
۱: ۱: ۳: تعهد ۲۲۰
۱: ۱: ۴: تمیز مدعی در قراردادها و روابط قراردادی ۲۲۳
۱: ۲: نگاهی به دو مصداق از روابط قراردادی ۲۲۶
۱: ۲: ۱: رابطه مبتنی بر وکالت ۲۲۶
۱: ۲: ۲: اختلاف در میزان اجاره بها در دعوای میان موجر و مستاجر ۲۲۷
۲ : دعاوی مبتنی بر مسیولیت مدنی ۲۲۹
۲: ۱: فرآیند اثبات دلیل در دعاوی مسیولیت مدنی (نکات اصلی و غالب) ۲۳۰
۲: ۲: تبیین وضعیت عذر موجه یا رویداد معاف کننده ۲۳۲
۳:۲: مسیله غصب ۲۳۳
ب: تحمل بار دلیل در دعوای مالکیت ۲۳۳
۱: مالکیت عین ۲۳۳
۱: ۱: متعلق اثبات ۲۳۳
۱: ۲: دشواری اثبات مالکیت و نقش آفرینی اماره تصرف ۲۳۴
۱: ۳: تشریح فرآیند اثبات مالکیت و موضوعیت اماره تصرف ۲۳۵
۱: ۴: اماره قضایی تصرف ۲۳۹
۲: دعاوی مالکیت منافع (جریان مالکیت در منافع) ۲۳۹
بند دو: موضوعیت قاعده در دعاوی اثبات زوجیت ۲۴۱
الف: متعلق اثبات ۲۴۲
ب: بررسی دلایل اثبات رابطه زوجیت ۲۴۳
۱: سند کتبی ۲۴۳
۲: اقرار ۲۴۴
۳: شهادت شهود ۲۴۴
۴: سوگند ۲۴۵
۵: شیاع یا استفاضه ۲۴۶
۶: معاشرت و مساکنت ۲۴۷
نتیجه ۲۴۸
فهرست منابع ۲۵۴
کلیدواژه ها
- نظام حقوقی
- بار دلیل
- فقه جعفری
- حکم فقهی
- مدعی
- ادله اثبات دعوی
- دادرسی مدنی
- حد اثبات
- اثبات
- دلیل
- مدعی