حقوق نفت و گاز

حقوق نفت و گاز، ساخه ای از حقوق عمومی است. تعریف دقیقی از حقوق نفت و گاز در منابع اعم از داخلی و خارجی دیده نمی شود و نویسندگان ضمن نوشته های خود تعاریفی اجمالی ذکر کرده اند. با این وجود، حقوق نفت و گاز اهمیت زیادی دارد، اقتصاد کشورها اعم از کشورهای تولید کننده نفت و گاز و کشورهای مصرف کننده این دو محصول، وابسته به نفت و گاز است.

تعریف

برای تعریف حقوق نفت و گاز ابتدا باید خود نفت و گاز را تشخیص داد. ‌در ماده 1 قانون نفت مصوب 1366 اصلاحی 1390 نفت عبارت است از کلیه هیدروکربورها به استثنای زغال سنگ که به صورت نفت خام، گاز طبیعی، قیر، پلمه سنگهای نفتی و ماسه‌های آغشته به‌ نفت اعم از آنکه به حالت طبیعی یافت شود و یا به وسیله عملیات مختلف از نفت خام و گاز طبیعی به دست آید. به طور کلی در تعریف عام، نفت به معنای «پترولیوم» شامل نفت، گاز طبیعی، میعانات گازی، قیر طبیعی می شود. اما در تعریف خاص، نفت به معنای «اویل» در برابر گاز قرار می گیرد. در حقوق نفت و گاز تعریف عام مد نظر است که نفت، شامل گاز نیز می شود. نفت و عملیات نفتی، به نظم خاصی نیاز دارد که با مقتضاهای این صنعت تناسب داشته باشد. این نظم حقوقی خاص تحت عنوان حقوق نفت و گاز مورد مطالعه قرار می گیرد. بنابراین می توان گفت، حقوق نفت و گاز مجموعه قوانین و مقرراتی است، ناظر بر مسائل مربوط به نفت و گاز.

معرفی رشته

حقوق نفت و گاز، رشته جدید میان رشته ای در علم حقوق است که در سال های اخیر برای اولین بار در بین کشورهای نفت خیز خاورمیانه در دانشگاه تهران معرفی و تاسیس شد. این رشته از یک سو، متاثر از حوزه های گوناگون علم حقوق از جمله حقوق خصوصی و حقوق بین الملل سرمایه گذاری در تحلیل رابطه فی مابین شرکت ملی نفت با شرکت بین المللی نفتی است و از سوی دیگر متاثر از حقوق عمومی در مقام تحلیل رابطه مابین شرکت بین المللی نفتی با دولت یا کشور میزبان است. با توجه به ماهیت و خصلت بین المللی حقوق نفت و گاز، ادبیات این رشته می تواند زودتر از سایر رشته های محض حقوقی جنبه کاربردی پیدا کند. به سبب ماهیت بین رشته ای بودن حقوق نفت و گاز، ابزارهای تحقیق در این رشته متنوع است. این رشته بر اساس دفترچه انتخاب رشته کنکور سال 1402 در دانشگاه های زیر ارائه می شود.

مقطع کارشناسی ارشد

کارشناسی ارشد
ردیف	دانشگاه	گرایش	محل تحصیل	ظرفیت	دوره تحصیلی
1	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز		5	روزانه
2	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس فارابی قم	8	روزانه
3	دانشگاه صنعت نفت	حقوق نفت و گاز	واحد تهران	4	روزانه
4	دانشگاه علامه طباطبایی	حقوق نفت و گاز		5	روزانه
5	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز		5	نوبت دوم
6	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس فارابی قم	4	نوبت دوم
7	دانشگاه علامه طباطبایی	حقوق نفت و گاز		3	نوبت دوم
8	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس خودگردان البرز کرج	6	پردیس خودگردان
9	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس خودگردان ارس جلفا	5	پردیس خودگردان
10	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس بین المللی فارس واقع در قشم	5	پردیس خودگردان
11	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس خودگردان کیش	6	پردیس خودگردان
12	دانشگاه غیر انتفاعی علم و فرهنگ	حقوق نفت و گاز		20	غیر انتفاعی

مقطع دکتری

دکتری
ردیف	دانشگاه	گرایش	محل تحصیل	ظرفیت	دوره تحصیلی
1	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	دانشکده حقوق و علوم سیاسی	3	روزانه
2	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس فارابی قم	3	روزانه
3	دانشگاه شهید بهشتی	حقوق نفت و گاز		2	روزانه
4	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	دانشکده حقوق و علوم سیاسی	2	نوبت دوم
5	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس فارابی قم	2	نوبت دوم
6	دانشگاه شهید بهشتی	حقوق نفت و گاز		2	نوبت دوم
7	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس بین المللی خلیج فارس واقع در قشم	5	پردیس خودگردان
8	دانشگاه تهران	حقوق نفت و گاز	پردیس خودگردان کیش	3	پردیس خودگردان

پیشینه

پیشینه حقوق نفت و گاز در ایران به سه دوره قابل تقسیم است. دوره اول که تا ملی شدن صنعت نفت ادامه پیدا کرد، حقوق نفت در قالب امتیازنامه ها و قراردادهای نفتی متبلور بوده است. دوره دوم از ملی شدن صنعت نفت تا پیروزی انقلاب اسلامی است که حقوق نفت به سمت نظام قانونی حرکت می کند. دوره سوم، از پیروزی انقلاب اسلامی تا عصر حاضر است که تغییرات زیادی در حقوق نفت به وجود آورده است.

موضوعات

همان طور که در تعریف حقوق نفت و گاز آمد، این رشته از حقوق به آن دسته از قواعد، اصول، موازین، قوانین و مقررات و ضوابطی اطلاق می شود که روابط مرتبط با نفت را در جامعه تنظیم می کند. این روابط شامل این موضوعات می شود: 1- مالکیت نفت موجود در لایه های زیرزمینی، 2- نحوه تملک، 3- سرمایه گذاری، 4- اکتشاف، 5- توسعه، 6- استخراج، 7- بهره برداری، 8- توزیع، 9- صادرات، 10- حمل و نقل، 11- مصرف نفت، گاز، قیر و سایر هیدورکربورها.

اهمیت

حقوق نفت و گاز اهمیت زیادی دارد، زیرا نفت، اعم از نفت خام و گاز طبیعی و میعانات گازی، کالای خاص و استراتژیک است که در ردیف کالاهای دیگر قرار نمی گیرد. نفت و گاز برای کشورها اعم از تولید کننده و مصرف کننده از اهمیت بالایی برخوردار است، کشورهای تولید کننده به نحو فزاینده ای به تولید نفت و گاز و درآمد حاصل از آن وابسته اند و کشورهای مصرف کننده نیز برای توسعه اقتصادی خود به نفت و گاز نیازمند هستند. از سوی دیگر کشورهای دارای نفت و گاز حق دائمی و انحصاری بر منابع طبیعی خود دارند از این رو نفت و گاز در قراردادها و سرمایه گذاری های خارجی از اهمیت بالایی برخوردار است.

منابع حقوق نفت و گاز

منابع حقوق نفت و گاز عبارتند از:

1. قانون اساسی: به عنوان سند بالادستی از منابع حقوق نفت و گاز است.
2. قوانین عادی: نظیر قانون نفت، قوانین بودجه سالانه و قوانین برنامه توسعه ای کشور
3. اصول کلی حقوق
4. دکترین
5. عرف
6. رویه قضایی
7. رویه های نفتی بین المللی

ارتباط با سایر رشته ها

رابطه حقوق نفت و گاز و حقوق عمومی

با توجه به مفهوم و ماهیت حقوق عمومی و برابر اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران رابطه حقوق عمومی و نفت و گاز مشخص است زیرا نفت و گاز مطابق فقه اسلامی و قانون اساسی از مصادیق انفال است و انفال در حوزه حقوق عمومی قرار دارد.

رابطه حقوق نفت و گاز و حقوق بین الملل عمومی

موضوع حقوق بین الملل عمومی، روابط بین المللی دولت ها، نقش و کارکرد سازمان ها نهادهای بین المللی است. حقوق نفت و گاز نیز واجد وصف بین المللی است زیرا خرید و فروش نفت و گاز در عرصه جهانی و بین المللی مطرح است.

رابطه حقوق نفت و گاز و حقوق انرژی

حقوق نفت و گاز در اصل بخشی از حقوق انرژی است. حامل های انرژی به ویژه نفت و گاز در جهان به عنوان پدیده انرژی زا در جهان نقش آفرینی می کند. حقوق انرژی یکی از رشته های نو ظهور در علم حقوق است که با محوریت نفت و گاز روز به روز بر اهمیت آن افزوده می شود.

رابطه حقوق نفت و گاز و حقوق تجارت

حقوق نفت و گاز به جهت در هم تنیدگی مسائل اقتصادی بین المللی از جمله اقتصاد نفتی اموری مانند ماهیت قراردادهای نفتی و برگشت سود سرمایه گذاری ها و سایر موارد، تابعی از اصول حقوق تجارت بین الملل است.

رابطه حقوق نفت و گاز و محیط زیست

تولید نفت و گاز و فرآورده های آن عارضه های محیط زیستی دارد. رعایت اصول حقوقی، ضوابط و قوانین بین المللی و ملی مرتبط با محیط زیست بیان کننده رابطه حقوق نفت و گاز با حقوق محیط زیست است.

رابطه حقوق نفت و گاز و حقوق بشر

حقوق نفت و گاز و حقوق بشر از این حیث با هم در ارتباط هستند که نفت و گاز یک پدیده بین النسلی است و در برداشت و استفاده از آن باید حقوق نسل های دیگر در نظر گرفته شود.

قوانین و مقررات پرکاربرد

برخی از قوانین و مقررات پرکاربرد در حوزه حقوق نفت و گاز عبارتند از:

• قانون اساسی
• قانون نفت
• قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا
• قانون راجع به مجازات اخلالگران در صنعت نفت
• قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست
• قانون مناطق دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و دریای عمان
• قانون حفاظت دریا و رودخانه های مرزی از آلودگی با مواد نفتی
• دستور العمل ارزیابی اثرات محیط زیستی خطوط لوله انتقال نفت و گاز

اسناد بین المللی

برخی از اسناد بین المللی در حوزه حقوق نفت و گاز عبارتند از:

• معاهده منشور انرژی
• معاهده لندن
• پروتکل لندن
• معاهده مارپل
• معاهده UNCLOS
• معاهده OPRC
• معاهده AFC
• معاهده بارسلونا
• معاهده OSPAR
• پروتکل راجع به آلودگی دریایی ناشی از اکتشاف و استخراج بستر و زیر بستر دریا
• کنوانسیون بین المللی جلوگیری از آلودگی نفتی دریا
• کنوانسیون بین المللی مسئولیت ناشی از خسارات آلودگی نفتی
• کنوانسیون بین المللی تاسیس صندوق بین المللی برای جبران خسارت ناشی از آلودگی نفتی
• کنوانسیون جلوگیری از آلودگی دریایی ناشی از دفع مواد زاید و دیگر مواد
• کنوانسیون بین المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی
• کنوانسیون بین المللی درباره مسئولیت مدنی برای خسارت آلودگی نفت سوخت کشتی

کتب مرتبط

• حقوق نفت و گاز (شیروی)