حقوق بشر

با توجه به اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب 1948 و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب 1966، می‌توان گفت که حقوق بشر عبارت است از: «مجموعه قواعد، مقررات و اصولی که به منظور شناسایی حیثیت ذاتی و حقوق یکسان و غیر قابل انتقال کلیه اعضای حقوق بشر بر مبنای آزادی، عدالت و صلح در جهان به رسمیت شناخته شده است». همچنین، شایان ذکر است که عده‌ای نیز حقوق بشر را مجموعه قواعد شناخته شده‌ای که به همراه تحولات انسانی و اجتماعی و به دنبال رفع نیازهای ضروری انسان و رشد شخصیت او باشد، تعریف نموده‌اند.

تعریف

حقوق بشر، مجموعه حقوقی است که به سکنه یک کشور اعم از بیگانه و تبعه در مقابل دولت داده می شود. در مسئله حقوق بشر امر تابعیت نباید دخالت داده شود زیرا این حداقل حقوقی است که انسان در هر جا که هست باید دارا باشد. در همین معنی حقوق انسان هم به کار می رود. در تعریف دیگری از حقوق بشر این گونه آمده است: «حقوق بشر یعنی امتیازاتی معین برای انسان، از آن جهت که انسان است.»

پیشینه

حقوق بشر، اصطلاحی است که در سده هجدهم رواج پیدا کرد اما قدمت این رشته حقوق به درازای عمر بشر است. اولین متن حقوقی که در روابط انسانی و مرتبط با حقوق بشر، نوشته شده است، قانون حمورابی است که حدود 1730 سال قبل از میلاد در 282 ماده تدوین شده است. برخی از این مواد به بیان رفتارهای منصفانه، می پردازد و در عین حال بعضی اعمال را ممنوع اعلام کرده است نظیر این که نباید کسی را کشت یا نباید کسی را مورد تجاوز قرار داد. از دیگر مواردی که می شود به آن اشاره کرد، مقررات تلمود است. این مجموعه حقوقی بر اساس برداشت های دانشمندان یهودی از کتاب تورات، تدوین شده است. از دیگر اندیشمندانی که تمایل به آزادی خواهی داشته و برای سعادت بشر تلاش می کرده، اندیشمند چینی لائوتوسه بوده است. تعلیمات بودایی نیز توجه به ترحم، پارسایی و محبت داشته و دارد. اما زمانی که سخن از حقوق بشر در دوره باستان می شود، دوران پادشاهی کوروش کبیر به ذهن متبادر می شود. حقوق بشر در ایران، سابقه 2500 ساله دارد. ایران از جمله پیشروان مسئله حقوق بشر در دنیا است. به گونه ای که می توانیم بگوییم مسئله حقوق بشر هرچند در غرب دوام و قوام گرفته است اما سابقه ای طولانی داشته و ایران و عصر کوروش را می توان دوره آغاز حقوق بشر دانست. نخستین اعلامیه حقوق بشر را نیز به کوروش نسبت داده اند. کوروش در سال 539 قبل از میلاد، پس از فتح بابل بر تخت پادشاهی نشست و ادیان بومی را آزاد اعلام کرد. او هیچ انسانی را به بردگی نگرفت و سپاهیانش را تجاوز به مال و جان رعایا بازداشت. همچنین تمامی کسانی را که به اسارت به بابل آورده شده بودند گرد هم آورد و خانه هی ایشان را به آن ها بازگرداند و نیز قوم یهود را که بخت النصر آن ها را به اسارت گرفته بود آزاد کرد و به دستور کوروش شرح وقایع و فرامین وی بر روی یک لوح استوانه ای سفالین نگاشته شد. انوشیروان نیز در پیمان صلحی که با رومیان بست آزادی بیان را برای دانشمندان آن کشور یکی از شرایط صلح قرار دارد. به طور کلی در ایران باستان آنچه از کتبیه ها و متون زرتشت باقی مانده حاوی بسیاری از حقوق انسانی و عالی در آن دوران می باشد. از دیگر اسناد حقوق بشری به جا مانده از باستان می توان به الواح دوازده گانه با عنوان حقوق رم از جمله آثار تاریخی به مانده درباره حقوق انسانی انسان ها است که مرتبط با حقوق بشر امروزی است. مسائل مربوط به حقوق بشر در تفکرات فیلسوفانی چون ارسطو و سقراط و افلاطون نیز به چشم می خورد.با ظهور مسیحیت، قانون طلایی مسیح رواج پیدا کرد این قانون مقرر می کرد که هر آنچه می خواهی دیگران با تو کنند تو با آنان چنان کن. با ظهور اسلام و در همان سال های نخستین نزول قرآن، اولین مرحله تدوین حقوق بشر در اسلام انجام گرفت و تبیین مسائل مربوط به حقوق بشر در مجموعه آبات الهی گردآوری و تدوین شد از این رو می توان تاریخ تدوین حقوق بشر را در اسلام به دهه دوم قرن اول هجری و دهه های آخر قرن هفدهم میلادی نسبت داد. در دوره رنسانس قالب های قرون وسطایی فروریخت و یک بار دیگر انسان در مرکز توجهات قرار گرفت و به تدریج این اندیشه شکل گرفت که انسان به معنای فرد برتر مخلوقات جهان می تواند به وسیله خرد خود اراده الهی را بشناسد و قوانین مناسب را برای جوامع بشری وضع کند. از طرف دیگر تحولات علمی و صنعتی نیز به تقویت و تحکیم حقوق طبیعی کمک شایانی کرد و اصول آن را به صورت لوایح و اعلامیه ها و قوانین اساسی در آمد. در سال 1689 میلادی، در پی شورشی که در انگلستان رخ داد جیمز دوم به فرانسه گریخت و سلطنت به دختر بزرگ وی ماری و شوهرش ویلیام رسید اما واگذاری سلطنت به این دو، طبق تشریفاتی انجام شد که در اصل پیمانی بین شاه و نمایندگان مردم بود. به این ترتیب که در 22 ژانویه 1688 یک مجلس، مرکب از نمایندگان حوزه های انتخاباتی تشکیل شد و اعلامیه حقوق را تنظیم کرد و کنوانسیون مذکور، واگذاری تاج و تخت را مشروط به قبول اعلامیه حقوق کره بود. سرانجام در 16 دسامبر 1688 متن اعلامیه حقوق به صورت قانون لازم الاجرایی به تصویب کنوانسیون رسید و شاه متعهد گردید که مفاد اعلامیه حقوق را که حاوی آزادی های فردی و حقوق اجتماعی ملت انگلیس است رعایت نماید. این اعلامیه اثری عمیق بر افکار مردم آمریکا که تحت استعمار انگلیس بودند گذاشت به گونه ای که مردم آمریکا در زمانی کوتاه با الهام از افکار فلاسفه انگلیس و انقلاب مردم آن کشور بنای استقلال و آزادی و حاکمیت ملی خود را پی ریزی کرد. ابتدا در سال 1636 در ایالت پلیموت قانونی به تصویب رسید که برخی از حقوق و آزادی های فردی را مورد تایید قرار داد و در نهایت اعلامیه استقلال آمریکا در 4 ژوئیه 1776 به تصویب 13 مستعمره اصلی آمریکا رسید. این سند رسمی مبتنی بر دکترین حقوق طبیعی و قرارداد اجتماعی بود و الهام بخش اسناد و متون قانونی دیگر شد. برخی نکات اصلی مطروحه در بیانیه عبارتند از برابری افراد در آفرینش، برخورداری افراد از حق حیات و آزادی و مالکیت. با ظهور انقلاب کبیر فرانسه در اثر نارضایتی و خشم اکثریت فقیر و تهیدست فرانسه بود، انقلابی حقوقی نیز جلوه کرد که در متنی به نام اعلامیه حقوق بشر و شهروند در سال 1789دیده می شود. در تنظیم این اعلامیه از مفاد اعلامیه هایی که قبلا در انگلستان و آمریکا صادر شده بود و به خصوص از عقاید جان لاک و روسو استفاده شده است و دارای یک مقدمه و 17 ماده است که جزء لاینفک قانون اساسی مورخ 3 سپتامبر 1790 قرار گرفت.

در اصل، حقوق بشر، سند تاریخی کشور فرانسه است که امانوئل ژوزف آن را تهیه کرد و به عنوان دیباچه قانون اساسی سال 1791 میلادی به آن قانون ضمیمه شد. پایه این رشته بر اساس تساوی حقوق بشر در برابر قانون و حق حاکمیت مردم نهاده شده است. در سال 1948 مجمع عمومی سازمان ملل اعلامیه جهانی حقوق بشر را تصویب و اعلان کرد و از ممالک وابسته به سازمان طلب کرد که آن را انتشار دهند و به آموزش آن در کشور خود قیام کنند. به نظر راسل نظریه حقوق بشر از لحاظ فلسفی قابل دفاع نیست ولی در عمل مفید است و ما امروزه بسیاری از آزادی های خود را از دولت سر این نظریه داریم. به استناد حقوق بشر، خودکامگی دول سرکوب می شود و حاکمیت ملی نضج و مایه می گیرد.

حقوق بشر مطرح در نظام های حقوق اساسی، اعلامیه های حقوق بشر و شهروند و دیگر اسناد بین المللی را می توان به سه نسل یا گروه عمده تقسیم بندی نمود، نسل اول، حقوق مدنی و سیاسی می باشد. نسل دوم، حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و نسل سوم حقوق را می توان حقوق مردم نامید. به کارگیری اصطلاح نسل القا کننده تحول تاریخی در به رسمیت شناختن و تهیه و تدوین برخی اصول و مبانی حقوق بشر در جهتی معین و خاص است. البته برخی از نویسندگان به جای واژه نسل از واژه دسته، طبقه، خانواده و گروه برای مقولات حقوق بشر استفاده کرده اند.

موضوعات

موضوع حقوق بشر، بشریت و نوع بشر است.

اهداف

هدف ار حقوق بشر، این است که کل بشر را بدون توجه به هیچ مساله یا معیار دیگر، اعم از رنگ، نژاد، زبان، جنس، مذهب، اصل و نسب، وضعیت شغل و غیره مورد حمایت قرار می دهد و گستره حمایت آن، فراگیر است.

ویژگی

حقوق بشر دارای دو ویژگی است:

1. ذاتی انسان است و قابل اثبات و یا سلب نیست.
2. دیگران باید این حقوق را برای فرد، محترم شمارند.

ارتباط با سایر رشته ها

حقوق بشر و حقوق بشردوستانه

حقوق بشردوستانه، مقرراتی است، ناظر به رعایت حداقل حقوقی که در هنگام جنگ، طرفین متخاصم باید نسبت به یکدیگر رعایت کنند. به عبارت دیگر می توان گفت، حقوق بشردوستانه نوع خاصی از حقوق بشر است و بنابراین می توان به طور اختصار آن را به عنوان ابزار حقوق بشری حقوق جنگ تعریف کرد. بنابراین حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. اما موضوع حقوق بشردوستانه، نه کل بشریت بلکه بخش محدودی از آن ها یعنی رزمندگان، مجروحان، بیمان، کشتی شکستگان، اسیران جنگی و غیر نظامیان می باشد. نکته قابل توجه دیگر در حقوق بشردوستانه این است که حقوق بشردوستانه عمدتا حاکم بر روابط بین المللی است در حالی که حقوق بشر ناظر بر روابط بین حکومت یک کشور و افراد واقع در قلمرو آن کشور می باشد. همچنین هدف حقوق بشردوستانه تسکین درد و رنج افرادی است که در نتیجه درگیری مسلحانه برای آن ها ایجاد شده است اما هدف حقوق بشر حمایت از حقوق و آزادی های انسانی در برابر اقتدار فراگیر حکومت دولت متبوع آن ها می باشد. از لحاظ قلمرو زمانی نیز بین این دو رشته تفاوت وجود دارد. حقوق بشردوستانه در زمان بروز درگیری های مسلحانه بین المللی یا غیر بین المللی و آشوب مطرح است اما حقوق بشر در زمان صلح نیز مطرح است اما در زمان بروز مخاصمات مسلحانه و شورش های داخلی نیز به عنوان منبع فرعی حقوق بشر دوستانه جهت تکمیل قواعد حمایتی آن اعمال می شود.

اسناد بین المللی

برخی از اسناد بین المللی حقوق بشر عبارتند از:

• اعلامیه جهانی حقوق بشر
• اعلامیه اسلامی حقوق بشر
• میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی
• میثاق بین المللی حقوق اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی
• کنوانسیون منع بردگی
• کنوانسیون الغای کار اجباری
• کنوانسیون ممنوعیت و مجازات جرم کشتار دسته جمعی
• کنوانسیون بین المللی درباره اسرای جنگی، مجروحین، بیماران، غریقان و حمایت از افراد غیر نظامی
• منشور دادگاه نظامی نورنبرگ
• کنوانسیون بین المللی درباره پناهندگان
• مقاوله نامه بین المللی حاکمیت ملی دائمی بر ثروت و منابع طبیعی
• مقاوله نامه الغای کلیه اشکال تبعیض نژادی
• مقاوله نامه منع و مجازات علیه جنایت تبعیض نژادی
• مقاوله نامه رفع تبعیض از زن
• مقاوله نامه حقوق سیاسی زنان
• مقاوله نامه مربوط به وضعیت افراد بی وطن
• اعلامیه اسلامی جهانی شورای اسلامی اروپا
• اعلامیه حقوق بشر شورای اسلامی اروپا
• اعلامیه اجلاس کویت
• کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان

کتب مرتبط

• حقوق بشر و اینترنت (زمانی)
• حقوق بشر در اسلام (موسی زاده)
• حقوق بشر از نظر تا عمل (پروین)
• نقد مبانی فلسفی حقوق بشر (جاوید)
• حقوق بشر (ترجمه: شریفی طرازکوهی)
• نظام بین المللی حقوق بشر (مهرپور)
• حقوق بشر و راهکارهای اجرای آن (مهرپور)
• حقوق بشر در جهان معاصر (قاری سید فاطمی)
• حقوق بشر، دغدغه همه ملت ها (حبیب زاده)
• بیست و یک گفتار در حقوق بین الملل بشر (زمانی)
• مبانی حقوق بشر در اسلام و دنیای معاصر (عمید زنجانی)
• مبنا و منشا حقوق بشر نظام بین الملل و اسلام (پروین و تجلی)
• نظام جهانی ارزیابی و حمایت از حقوق بشر (سید باقر میرعباسی و رزی میرعباسی)
• نهاد و ساز و کار های منطقه ای حمایت از حقوق بشر (ترجمه: زمانی، وکیل و عسکری)
• حقوق بشردوستانه در اسلام و حقوق بین الملل (موسوی، موسوی فر و سیدیان هاشمی)