تحلیل حقوقی خطر توسعه در حقوق اروپا آمریکا و ایران

عنوان	تحلیل حقوقی خطر توسعه در حقوق اروپا آمریکا و ایران
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	روح اله قاسم زاده
استاد راهنما	احمد دیلمی
استاد مشاور	اسماعیل نعمت اللهی، محمد صالحی مازندرانی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۳
دانشگاه	دانشگاه قم

تحلیل حقوقی خطر توسعه در حقوق اروپا آمریکا و ایران عنوان رساله ای است که توسط روح اله قاسم زاده، با راهنمایی احمد دیلمی و با مشاوره اسماعیل نعمت اللهی و محمد صالحی مازندرانی در سال ۱۳۹۳ و در مقطع دکتری دانشگاه قم دفاع گردید.

چکیده

مسیولیت مدنیِ ناشی از خطرهایِ ناشناخته ی فرآورده های نوین که اصطلاحا خطرهای توسعه نامیده می–شوند یکی از مهم ترین بحث های مسیولیت ناشی از تولید به شمار می رود. این خطرها، ریشه در نقص دانش دارند. خطر توسعه، عیب ناشناخته ای است که حسب دانش علمی– فنی زمان عرضه کالا، غیرقابل شناخت و غیر قابل کشف باشد. این خطرها به ویژه در بحران جنون گاوی و داروی تالی دومید آسیب های جسمانی یا زیان های اقتصادی جبران ناپذیری را برجای گذاشت. برخی کشورها، خطر توسعه را زمینه مسیولیت و برخی آن را مانع مسیولیت می دانند. در بیش تر کشورهای اروپا سازندگان بر مبنای دفاع خطر توسعه، مسیول زیان–های ناشی از خطر ناشناخته ی فرآورده نمی باشد. امروزه، رویه قضایی بیش تر ایالت های آمریکا نیز دفاع موسوم به حد اعلای پیشرفت را می پذیرد. به رغم سکوت قانون گذار ایرانی و منابع فقهی، به نظر می رسد که در حقوق ایران و فقه امامیه مسیولیت تولیدکننده در برابر خطرهای توسعه قابل توجیه است. در معیار انتظار مصرف کننده– که رهنمود اروپایی (جولای۱۹۸۵) و بیانیه دوم مسیولیت مدنی آمریکا آن را پذیرفته است– معیب بودنِ فرآورده حسب انتظارهای مشروع و نوعی مصرف کنندگان ارزیابی می گردد و دفاع خطر توسعه قابل استناد نیست. در معیار تحلیل خطر– سودمندی که بیانیه سوم مسیولیت مدنی آن را پذیرفته است، فرآورده زمانی معیب به شمار می رود که خطرهای آن بیش از سودمندی اش باشد. در معیار خطر– سودمندی دفاع خطر توسعه قابل استناد است. زیرا خطرها و سودمندی فرآورده بر اساس زمان تولید سنجیده می شود. در حقوق ایران و فقه امامیه، معیار عرفی در مقایسه با دیگر معیارها، ایرادهای کم تری دارد و بر اساس معیار داوری عرفی، دفاع خطر توسعه قابل پذیرش نیست. دلایل موافقان و مخالفان مسیولیت ناشی از خطر توسعه، قاطع نیست و گاه متناقض است و همین امر، داوری درباره پذیرش یا رد دفاع خطر توسعه را دشوار می سازد. بااین وجود به نظر نگارنده، پذیرش مسیولیت ناشی از خطرهای توسعه با مصالح حقوقی و اجتماعی، سازگارتر است. این رساله در سه فصل به شناسایی خطر توسعه و تحلیل مسیولیت مدنی ناشی از آن و نقد دلایل موافقان و مخالفان دفاع خطر توسعه می پردازد و در پایان نیز سازوکارهایی را برای حمایت از مصرف کنندگان در برابر خطرهای توسعه ارایه می نماید.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه ۱

۱ بیان مساله پژوهش ۱

۲ پرسش های پژوهش ۳

۳ فرضیه های پژوهش ۴

۴ پیشینه و نوآوری پژوهش ۴

۵ ضرورت پژوهش ۵

۶ هدف های پژوهش ۶

۷ روش پژوهش ۷

۸ دشواری ها و محدودیت های پژوهش ۸

۹ ساختار و ساماندهی پژوهش ۹

فصل نخست: شناسایی خطر توسعه ۱۰

۱–۱ ناپایداری یافته های علمی ۱۰

۱–۲ تشدید مسیولیت ناشی از تولید( گذار از تقصیر به مسیولیت محض) ۱۳

۱–۲–۱ کناره گیری از قواعد تقصیر ۱۴

۱–۲–۲ عبور از نسبیت قراردادی ۱۸

۱–۲–۳ پیدایش مسیولیت محض ۲۳

۱–۳ مفهوم خطر توسعه، وجه تسمیه(نام گذاری) و ماهیت آن ۲۷

۱–۴ عنصرهای خطر توسعه و شرایط استناد به دفاع خطر توسعه ۳۴

۱–۵ تبیین عنصر دانش در خطر توسعه و دفاع خطر توسعه ۳۸

۱–۵–۱ مفهوم دانش ۳۸

۱–۵–۲ انواع دانش ۳۹

۱–۵–۲–۱ دانش علمی– فنی ۳۹

۱–۵–۲–۲ دانش عام ۴۲

۱–۵–۳ بار اثبات دانش ۴۴

۱–۵–۴ ضابطه زمانیِ ارزیابی دانش در خطرهای توسعه ۴۵

۱–۵–۴–۱ ضابطه زمانی ارزیابی دانش در آمریکا ۴۶

۱–۵–۴–۲ ضابطه زمانی ارزیابی دانش در اروپا ۴۷

۱–۵–۵ ضابطه تعیین سطح دانش در دفاع خطر توسعه ۵۱

۱–۵–۵–۱ نقش معیار بالاترین سطح دانش در دفاع خطر توسعه ۵۱

۱–۵–۵–۲ نقش معیار رویه متعارف (عرف صنعتی) در دفاع خطر توسعه ۵۲

۱–۵–۵–۳ مقایسه ریاضیاتی معیار عرف صنعت و بالاترین سطح دانش در دفاع خطر توسعه ۵۵

۱–۵–۶ نوعی یا شخصی بودن دانش در دفاع خطر توسعه ۵۷

۱–۵–۶–۱ مفهوم نوعی یا شخصی بودن سطح دانش ۵۷

۱–۵–۶–۲ جنجال قانون انگلیس درباره نوعی یا شخصی بودن سطح دانش ۵۹

۱–۵–۶–۲–۱ دعوای کمیسیون به طرفیت انگلیس ۶۳

۱–۵–۶–۲–۲ رای دادگاه دادگستری اروپا در پرونده کمیسیون به طرفیت انگلیس ۶۶

۱–۵–۶–۲–۳ تحلیل رای دادگاه دادگستری اروپا در پرونده انگلیس ۶۷

۱–۶ آثار حقوقی دفاع خطر توسعه ۷۰

۱–۷ آمرانه یا تخییری بودن قواعد خطر توسعه ۷۲

۱–۸ دو نمونه تجربی اثرگذار از خطرهای توسعه ۷۵

۱–۸–۱ بررسی داروی تالی دومید و پیآمدهای حقوقی آن ۷۵

۱–۸–۱–۱ اقامه دعوی علیه شرکت سازنده دارو ۷۷

۱–۸–۱–۲ جبران خسارت قربانیان از راه تاسیس صندوق های خاص ۷۸

۱–۸–۱–۳ اثرگذاری بر مقررات فراملی و داخلی ۷۹

۱–۸–۲ بررسی بحران جنون گاوی و پیآمدهای حقوقی آن ۸۲

۱–۸–۲–۱ اجباری شدن مسیولیت محض ناشی از فرآورده های خام در رهنمود ۸۴

۱–۸–۲–۲ گسترش اصل اقدام های احتیاطی از حقوق محیط زیست به سلامت انسان ۸۵

۱–۸–۲–۳ چالش حقوقی فرانسه و کمیسیون اروپا درباره اصل اقدام های احتیاطی ۸۶

۱–۸–۲–۴ اثرگذاری بر مقررات ایمنی اتحادیه اروپا ۸۸

۱–۹ تحلیل خطر توسعه در مقررات موضوعه ۸۹

۱–۹–۱ مقررات مربوط به خطر توسعه در اروپا و کشورهای اروپایی ۹۰

۱–۹–۱–۱ مقررات مربوط به خطر توسعه در کنوانسیون استراسبورگ ۹۰

۱–۹–۱–۲ مقررات مربوط به خطر توسعه در رهنمود اروپایی جولای ۱۹۸۵ ۹۱

۱–۹–۱–۲–۱ جمع ناپذیری دفاع خطر توسعه و سقف مسیولیت در رهنمود ۹۸

۱–۹–۱–۲–۲ ریشه های گنجاندن دفاع خطر توسعه در رهنمود ۱۰۳

۱–۹–۱–۳ رویکرد قوانین کشورهای اروپایی نسبت به دفاع خطر توسعه ۱۰۶

۱–۹–۱–۳–۱ نظام های رد دفاع خطر توسعه ۱۰۶

۱–۹–۱–۳–۲ نظام های پذیرش جزیی دفاع ۱۰۷

۱–۹–۱–۳–۲–۱ فرانسه ۱۰۷

۱–۹–۱–۳–۲–۲ اسپانیا ۱۱۰

۱–۹–۱–۳–۲–۳ مجارستان ۱۱۲

۱–۹–۱–۳–۲–۴ آلمان ۱۱۲

۱–۹–۱–۳–۳ نظام های پذیرش کلی دفاع ۱۱۷

۱–۹–۱–۴ نادیده گرفتن مصرف کننده و واپس گرایی قوانین اروپا در خطرهای توسعه ۱۱۹

۱–۹–۱–۴–۱ نادیده گرفتن مصرف کننده در رهنمود اروپایی ۱۲۰

۱–۹–۱–۴–۲ واپس گرایی قانون کشورهای اروپا درباره خطرهای توسعه ۱۲۳

۱–۹–۲ خطر توسعه در مقررات موضوعه آمریکا ۱۳۰

۱–۹–۳ موضع حقوق ایران درباره خطر توسعه ۱۳۷

۱–۹–۳–۱ مبانی مسیولیت ناشی از خطر توسعه در حقوق ایران و فقه امامیه ۱۳۸

۱–۹–۳–۱–۱ معیب بودنِ فرآورده حسب معیارهای فقهی و حقوقی ۱۳۸

۱–۹–۳–۱– ۲ وجود اِسناد عرفی میان عیب کالا و زیان وارده ۱۳۸

۱–۹–۳–۱–۳ بی تاثیری عنصر پیش بینی پذیری زیان در مسیولیت مدنی ۱۴۳

۱–۹–۳–۱–۴ اصاله السلامه ؛ اقتضای فقدان خطر ناشناخته در فرآورده ۱۴۷

۱–۹–۳–۱–۵ قاعده غنم؛ مسیولیت ناشی از خطر ناشناخته در برابر سود ناشی از فروش ۱۴۹

۱–۹–۳–۱–۶ قاعده لاضرر و لزوم جبران خسارت ناشی از خطر توسعه ۱۵۰

۱–۹–۳–۲ دیدگاه برگزیده در حقوق ایران ۱۵۰

۱–۱۰ نتیجه فصل ۱۵۳

فصل دوم: تحلیل خطر توسعه بر پایه معیارهای تعیین عیب و انواع عیب تولید ۱۵۶

۲–۱ معیارهای تعیین عیب و تحلیل خطر توسعه برمبنای آن ۱۵۷

۲–۱–۱ معیار انتظار مصرف کننده ۱۵۸

۲–۱–۱–۱ معیار انتظار مصرف کننده در حقوق آمریکا ۱۵۸

۲–۱–۱–۲ پیروی رهنمود اروپایی از معیار انتظار مصرف کننده ۱۶۰

۲–۱–۱–۳ ایرادهای وارد بر معیار انتظار مصرف کننده ۱۶۴

۲–۱–۱–۴ تحلیل دفاع خطر توسعه برمبنای معیار انتظار مصرف کننده ۱۶۶

۲–۱–۲ معیار تحلیل خطر/ سودمندی یا هزینه– نفع ۱۶۹

۲–۱–۲–۱ ایرادهای وارد بر معیار خطر / سودمندی ۱۷۱

۲–۱–۲–۲ تحلیل دفاع خطر توسعه بر مبنای معیار خطر/سودمندی ۱۷۳

۲–۱–۳ معیار استاندارد به مثابه ضابطه عیب ؛ رای قاضی برتون ۱۷۵

۲–۱–۳–۱ پیشینه دعوای اِی ۱۷۵

۲–۱–۳–۲ تقسیم فرآورده به استاندارد و غیر استاندارد و تحلیل خطر توسعه بر پایه آن ۱۷۷

۲–۱–۴ معیار اصل خلقت و جایگاه دفاع خطر توسعه در آن ۱۷۹

۲–۱–۵ معیار داوری عرف و جایگاه دفاع خطر توسعه در آن ۱۸۲

۲–۲ انواع عیب تولید و تحلیل خطر توسعه در آن ها ۱۸۵

۲–۲–۱ تقسیم بندی عیب تولید براساس امکان کلیشناخت وجایگاه دفاع خطر توسعه در آن ها ۱۸۶

۲–۲–۱–۱ عیب ناشناخته ۱۸۶

۲–۲–۱–۱–۱ تحلیل دفاع خطر توسعه در عیب ناشناخته ۱۸۷

۲–۲–۱–۲ عیب شناخته و جایگاه دفاع خطر توسعه در آن ۱۹۱

۲–۲–۲ تقسیم بندی عیب تولید براساس منشا تحقق عیب و تحلیل دفاع خطر توسعه در آن ۱۹۳

۲–۲–۲–۱ عیب ساخت ۱۹۶

۲–۲–۲–۱–۱ دفاع خطر توسعه در عیب ساخت ۱۹۹

۲–۲–۲–۱–۲ عیب گریخته و جایگاه دفاع خطر توسعه در آن ۲۰۳

۲–۲–۲–۱–۳ مبانی عدم پذیرش دفاع خطر توسعه در عیب ساخت ۲۰۸

۲–۲–۲–۲ عیب طراحی ۲۱۴

۲–۲–۲–۲–۱ عیب طراحی در حقوق آمریکا؛ گامی به عقب در راهِ پیشِ رو ۲۱۶

۲–۲–۲–۲–۱–۱ مفهوم طراحی جایگزین متعارف در حقوق آمریکا ۲۱۸

۲–۲–۲–۲–۱–۱–۱ لزوم امکان فن آوری (عملی بودن از نظر فن آوری) ۲۱۹

۲–۲–۲–۲–۱–۱–۲ لزوم امکان تجاری (عملی بودن از نظر تجاری) ۲۲۰

۲–۲–۲–۲–۲ عیب طراحی در مقررات اروپا ۲۲۰

۲–۲–۲–۲–۳ دفاع خطر توسعه در عیب طراحی ۲۲۲

۲–۲–۲–۲–۳–۱ دفاع خطر توسعه در حساسیت های نادر به طراحی فرآورده ۲۲۵

۲–۲–۲–۲–۳–۲ جایگاه دفاع خطر توسعه در فرآورده های ذاتا ناایمن ۲۲۹

۲–۲–۲–۲–۳–۲–۱ شرایط معافیت در برابر فرآورده های ذاتا ناایمن در بیانیه مسیولیت مدنی آمریکا ۲۳۳

۲–۲–۲–۲–۳–۲–۲ بررسی و تحلیل مصداق های فرآورده های ذاتا ناایمن ۲۳۶

۲–۲–۲–۳ عیب هشدار ۲۴۰

۲–۲–۲–۳–۱ قاعده میانجیِ دانا در حقوق آمریکا ۲۴۴

۲–۲–۲–۳–۲ دفاع خطر توسعه در عیب هشدار ۲۴۶

۲–۲–۲–۳–۲–۱ رای بشادا؛ پذیرش مسیولیت ناشی از عیب هشدار در خطرهای ناشناخته ۲۴۷

۲–۲–۲–۳–۲–۱–۱ هجمه انتقادهای حقوق دانان بر رای بشادا ۲۴۹

۲–۲–۲–۳–۲–۱–۲ رای پرونده فلدمان، بازگشت از راه نیمه رفته ی پرونده بشادا ۲۵۰

۲–۲–۲–۳–۲–۲ انجام وظیفه هشداردهی پسینی ؛ شرط دفاع خطر توسعه در عیب هشدار ۲۵۲

۲–۲–۲–۳–۲–۲–۱ وظیفه هشداردهی پسینی در آمریکا ۲۵۵

۲–۲–۲–۳–۲–۲–۲ وظیفه هشداردهی پسینی در اروپا ۲۵۸

۲–۲–۲–۳–۲–۲–۲–۱ رای دیوان دادگستری اروپا درباره مشروط سازی دفاع خطر توسعه به هشداردهی پسینی ۲۶۳

۲–۲–۲–۳–۲–۲–۲–۲ تحلیل رای دیوان در پرونده کمیسیون به طرفیت فرانسه ۲۶۷

۲–۳ نتیجه فصل ۲۷۴

فصل سوم: نقد مبانی مخالفان مسیولیت ناشی از خطر توسعه و راهکارهای حمایت از زیاندیدگان ۲۷۶

۳–۱ بررسی و نقد مبانی مخالفان مسیولیت ناشی از خطرهای توسعه ۲۷۷

۳–۱–۱ اثرگذاری منفی بر نوآوری ۲۷۸

۳–۱–۱–۱ بررسی دلیل ۲۷۸

۳–۱–۱–۲ نقد دلیل ۲۸۳

۳–۱–۲ اصول اخلاقی ۲۸۵

۳–۱–۲–۱ بررسی دلیل ۲۸۵

۳–۱–۲–۲ نقد دلیل ۲۸۷

۳–۱–۳ افزایش شمار دعاوی و تشدید مساله جستجوی مساعدترین دادگاه ۲۸۸

۳–۱–۳–۱ بررسی دلیل ۲۸۸

۳–۱–۳–۲ نقد دلیل ۲۹۰

۳–۱–۴ افزایش نرخ بیمه ها ۲۹۱

۳–۱–۴–۱ بررسی دلیل ۲۹۱

۳–۱–۴–۲ نقد دلیل ۲۹۴

۳–۱–۵ تقسیم منصفانه خطرها ۲۹۶

۳–۱–۵–۱ بررسی دلیل ۲۹۶

۳–۱–۵–۲ نقد دلیل ۲۹۸

۳–۱–۶ محرومیت تجاری و رقابتی شرکت های داخلی ۳۰۲

۳–۱–۶–۱ بررسی دلیل ۳۰۲

۳–۱–۶–۲ نقد دلیل ۳۰۳

۳–۱–۷ نادربودن نمونه های عملی ۳۰۴

۳–۱–۷–۱ بررسی دلیل ۳۰۴

۳–۱–۷–۲ نقد دلیل ۳۰۵

۳–۱–۸ مصالح اجتماعی ۳۰۵

۳–۱–۸–۱ بررسی دلیل ۳۰۵

۳–۱–۸–۲ نقد دلیل ۳۰۷

۳–۱–۹ آشتی پذیری مسیولیت ناشی از خطرهای توسعه با مسیولیت محض ۳۰۸

۳–۱–۹–۱ بررسی دلیل ۳۰۸

۳–۱–۹–۲ نقد دلیل ۳۰۹

۳–۲ پذیرش مسیولیت ناشی از خطرهای توسعه راه کاری نهایی ۳۱۱

۳–۳ راه کارهای حمایت از زیاندیدگان خطرهای توسعه ۳۲۲

۳–۳–۱ راه کارهای ترمیمی توزیعی ۳۲۲

۳–۳–۱–۱ بیمه اجباری مسیولیت ۳۲۳

۳–۳–۱–۲ ایجاد صندوق های جبران خسارت ۳۲۵

۳–۳–۱–۲–۱ صندوق های جبران خسارت ناشی از خون وفرآورده های خونی ۳۲۸

۳–۳–۱–۲–۲ صندوق های جبران خسارت ناشی از واکسن ۳۳۰

۳–۳–۱–۲–۳ صندوق های جبران خسارت ناشی از داروها ۳۳۱

۳–۳–۱–۲–۴ لزوم تاسیس صندوق های جبران خسارت در حقوق ایران ۳۳۱

۳–۳–۲ راه کارهای قضایی ۳۳۲

۳–۳–۳ راه کارهای پیشگیرانه ۳۳۵

۳–۳–۳–۱ توجه به اصل اقدام های احتیاطی در مسیولیت مدنی ۳۳۶

۳–۳–۳–۱–۱ مفهوم اصل اقدام های احتیاطی ۳۳۶

۳–۳–۳–۱–۲ رابطه میان اصل اقدام های احتیاطی و خطر توسعه ۳۴۱

۳–۳–۳–۱–۳ به کارگیری اصل اقدام های احتیاطی در مسیولیت مدنی ۳۴۲

۳–۳–۳–۲ قرار منع ۳۴۵

۳–۳–۳–۳ رویکرد ایمنی محوری به جای رویکرد مسیولیت زایی ۳۴۶

۳–۳–۳–۴ لزوم توجه به اصول اطلاع رسانی داخلی و فراملی ۳۵۰

۳ –۳–۳–۵ دیگر راه کارها ۳۵۱

۳–۴ نتیجه فصل ۳۵۴

نتیجه و پیشنهادها ۳۵۶

فهرست منابع و مآخذ ۳۶۱

کلیدواژه ها

• مسیولیت مدنی
• برنامه توسعه
• خطرهای ناشناخته
• خطر توسعه
• سطح دانش
• مسیولیت محض
• نظام حقوقی
• ایران
• ایالات متحده آمریکا
• اروپا
• رویه قضایی
• احتمال خطر