تحلیل ماهیت قرارداد پیمان در حقوق ایران

عنوان	تحلیل ماهیت قرارداد پیمان در حقوق ایران
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	شیما وفادارنیا
استاد راهنما	علیرضا یزدانیان، علیرضا فصیحی زاده
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	دانشگاه اصفهان

تحلیل ماهیت قرارداد پیمان در حقوق ایران عنوان رساله ای است که توسط شیما وفادارنیا، با راهنمایی علیرضا یزدانیان و علیرضا فصیحی زاده در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری دانشگاه اصفهان دفاع گردید.

چکیده

قرارداد پیمان یکی از پر کاربردترین قراردادهایی است که تاثیر آن بر روابط اقتصادی غیر قابل انکار است، اما تعریف، انواع و نیز ماهیت حقوقی و به تبع آن، ویژگی ها، آثار و در نتیجه سرنوشت آن همواره با ابهام و اختلاف نظر همراه بوده است. علیرغم نقش تعیین ماهیت حقوقی در رفع بسیاری از خلاهای قانونی و اختلافات ناشی از سکوت و ابهام قرارداد، تعیین ماهیت بدون آگاهی بر انواع این قرارداد و لحاظ ویژگی های انواع مختلف آن، جامع نبوده و به اختلافات پایان نمی دهد و به همین دلیل تحقیقات پیشین اقناع کننده نظام حقوقی نمی باشند. قرارداد پیمان از جهات مختلف از جمله از جهت نمونه های استاندارد موجود قابل تقسیم بندی است. با توجه به دسته بندی های ارایه شده در رساله و اشارات قانونی، تعهد پیمانکار در این قرارداد می تواند شامل موضوعات گسترده خرید، فروش، مشاوره، ساخت و یا ایفای هر عمل حقوقی یا غیر حقوقی برای کارفرما باشد. نظر به گستردگی قلمرو قرارداد پیمان، به نظر می رسد اصطلاح پیمان، یک جنس است که انواع متفاوتی از قراردادها را شامل می شود. بنابراین همه انواع پیمان اگرچه در حقیقت جنس مشترک هستند، اما هر یک بسته به موضوع و ویژگی های خاص خود، می تواند نوع خاصی را تشکیل داده و ماهیتی مجزا از سایر انواع آن جنس داشته باشد. به جهت تنوع قراردادهای پیمان و به منظور رهایی از پیچیدگی انطباق تک تک این قراردادها بر عقود معین و نامعین، کلیه این انواع در ذیل سه گروه در یک تقسیم بندی نهایی جای داده شد و در تحلیل به جای انطباق تک تک قراردادهای مورد شناسایی، انطباق بر این سه، صورت گرفت. بر اساس این تقسیم بندی نهایی، قرارداد پیمان تقسیم می شود به قراردادهای پیمان فاقد تعهد تهیه مصالح، قراردادهای پیمان حاوی تعهد تهیه مصالح به عنوان موضوع قرارداد، و قراردادهای پیمان حاوی تعهد تهیه مصالح در راستای اجرای موضوع قرارداد. انواع قراردادهای پیمان بیش از سایر عقود با سه عقد بیع، اجاره اشخاص و عقد استصناع مقایسه شده اند. رابطه قرارداد پیمان و عقد استصناع عموم و خصوص من وجه است. شباهت های یک نوع از عقد استصناع فقهی با قراردادهای گروه سوم که تهیه مصالح برای اجرای موضوع قرارداد را بر عهده پیمانکار قرار می دهد، غیر قابل انکار است، اما عدم استقلال عقد استصناع و اختلاف نظر بسیار در خصوص ماهیت این عقد، انطباق این گروه از قرارداد پیمان بر آن را نیز بی نتیجه و گمراه کننده خواهد کرد. بسیاری از قراردادهای پیمان قابل انطباق بر عقد اجاره اشخاص از نوع اجاره عام است و لذا اقدام قانونگذار به اصلاح بند ۲ ماده ۵۱۳ قانون مدنی می تواند به بسیاری از ابهام ها خاتمه دهد. ماهیت برخی از قراردادهای پیمان از اجاره متفاوت است. از جمله این موارد چهار نوع از قراردادهای پیمان شناسایی شده شامل قراردادهای با موضوع مال موجود ناتمام با سفارش اتمام آن، قراردادهای پیمان بی او تی، نوعی از قراردادهای پیمان ای پی سی اف و قراردادهای مشارکت در ساخت هستند که به دلیل ویژگی های منحصر به فرد، هر یک تحلیلی جداگانه می طلبد و ماهیتی غیر از اجاره اشخاص دارد. ماهیت دسته اول که در واقع از عنوان قرارداد پیمان خارج می باشد، عبارت است از عقد بیع با شرط پیمان. ماهیت دسته دوم به دلیل تفسیر واژه واگذاری به انتقال مالکیت و نیز به دلیل معین و قطعی نبودن اجرت، و ماهیت دسته سوم نیز در صورت عدم تضمین سود و تعیین بازگشت سرمایه به صورت استهلاک از سود پروژه، از مصادیق ماده ۱۰ قانون مدنی است؛ چرا که با توجه به لزوم قرارداد پیمان، علیرغم تصریح به بی او تی و به نوعی صدور مجوز ای پی سی اف در لایحه مشارکت عمومی خصوصی، انطباق این دو بر عقد شرکت نیز امکان پذیر نیست. چنانچه بتوان با توجه به تفسیر آتی از قراردادهای مشارکت در ساخت، آن را پیمان نامید، به نظر می رسد این نوع از قرارداد پیمان نیز مصداقی از ماده ۱۰ قانون مدنی خواهد بود؛ زیرا از یک طرف تحمیل کلیه مسیولیت و زیان به پیمانکار بر خلاف ارتکاز عرفی است و در نتیجه اجاره دانستن این عقد با اشکالاتی روبه رو است و از طرف دیگر جایز دانستن قرارداد مشارکت در ساخت با منافع طرفین در تعارض است و بنابراین منطق و عرف، انطباق این قرارداد بر عقد شرکت را نیز امکان پذیر نمی داند.

ساختار و فهرست رساله

بخش اول دسته بندی های پیمان و مفهوم شناسی آن ۱–۱– دسته بندی قرارداد پیمان

۱–۱–۱– دسته بندی پیمان بر اساس حوزه های حقوق

۱–۱–۱–۱– حوزه حقوق عمومی

۱–۱–۱–۲– حوزه حقوق خصوصی

۱–۱–۲– دسته بندی قراردادهای پیمان بر اساس نحوه تعیین مبلغ

۱–۱–۲–۱– قراردادهای پیمان با مبلغ معین

۱–۱–۲–۱–۱– انواع قراردادهای پیمان منعقده به شیوه قیمت معین بر اساس وجود تعدیل

۱–۱–۲–۱–۱–۱– قراردادهای مشمول تعدیل به دلیل صراحت قرارداد

۱–۱–۲–۱–۱–۱–۱– قراردادهای مشمول تعدیل بر اساس شرط قراردادی مبنی بر تعدیل در صورت حدوث شرایط غیر قابل پیش بینی و یا قابل پیش بینی

۱–۱–۲–۱–۱–۱–۲– قراردادهای مشمول تعدیل در صورت تحقق شروط مندرج در قرارداد

۱–۱–۲–۱–۱–۲– قراردادهای فاقد صراحت در خصوص تعدیل

۱–۱–۲–۱–۱–۳– قراردادهای فاقد تعدیل به دلیل صراحت قرارداد

۱–۱–۲–۱–۲– شیوه های تعیین مبلغ در قراردادهای پیمان قیمت معین

۱–۱–۲–۱–۲–۱– تعیین مبلغ کل قرارداد

۱–۱–۲–۱–۲–۲– تعیین به روش آحاد بها

۱–۱–۲–۲– قراردادهای پیمان با قیمت غیر معین

۱–۱–۲–۲–۱– قراردادهای پیمان با شیوه پرداخت بر مبنای هزینه و دستمزد

۱–۱–۲–۲–۲– قراردادهای پیمان با شیوه پرداخت بر مبنای زمان و اقلام استفاده شده

۱–۱–۲–۲–۳– قراردادهای پیمان با شیوه پرداخت عوض از میزان سود و یا مدت بهره برداری

۱–۱–۳– دسته بندی قراردادهای پیمان بر اساس افراد مسیول در اجرای طرح

۱–۱–۳–۱– قراردادهای پیمان تک عاملی (قراردادهای پیمان امانی)

عنوان صفحه ۱–۱–۳–۱–۱– تعریف

۱–۱–۳–۱–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۳–۲– قراردادهای پیمان دو عاملی (کلید در دست)

۱–۱–۳–۲–۱– تعریف

۱–۱–۳–۲–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۳–۳– قراردادهای پیمان سه عاملی

۱–۱–۳–۳–۱– تعریف

۱–۱–۳–۳–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۳–۴– قراردادهای پیمان چهار عاملی

۱–۱–۳–۴–۱– تعریف

۱–۱–۳–۴–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۴– دسته بندی قراردادهای پیمان بر اساس کتاب های فیدیک

۱–۱–۴–۱– کتاب قرمز جدید

۱–۱–۴–۲– کتاب زرد جدید

۱–۱–۴–۳– کتاب طلایی

۱–۱–۴–۴– کتاب نقرهای

۱–۱–۴–۵– کتاب سبز

۱–۱–۴–۶– کتاب سفید

۱–۱–۵– دسته بندی قراردادهای پیمان بر اساس نمونه های استاندارد موجود

۱–۱–۵–۱– قراردادهای پیمان سی

۱–۱–۵–۱–۱– تعریف

۱–۱–۵–۱–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۲– قراردادهای پیمان ای پی سی

۱–۱–۵–۲–۱– تعریف

۱–۱–۵–۲–۲– ویژگی قرارداد

عنوان صفحه ۱–۱–۵–۲–۳– سایر قراردادهای مشابه قرارداد پیمان ایپیسی

۱–۱–۵–۲–۳–۱– قراردادهای پیمان ای پی سی اف

۱–۱–۵–۲–۳–۲– قراردادهای پیمان ای پی سی&#۴۳;اف

۱–۱–۵–۳– قراردادهای پیمان دی بی

۱–۱–۵–۳–۱– تعریف

۱–۱–۵–۳–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۴– قراردادهای پیمان بی اوتی

۱–۱–۵–۴–۱– تعریف

۱–۱–۵–۴–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۴–۲–۲– تفاوت اساسی بین قراردادهای پیمان ای پی سی و بی اوتی

۱–۱–۵–۵– قراردادهای پیمان پی

۱–۱–۵–۵–۱– تعریف

۱–۱–۵–۵–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۶– قراردادهای پیمان ای پی

۱–۱–۵–۶–۱– تعریف

۱–۱–۵–۶–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۷– قراردادهای پیمان پی سی

۱–۱–۵–۷–۱– تعریف

۱–۱–۵–۷–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۸– قراردادهای پیمان سرجمع

۱–۱–۵–۸–۱– تعریف

۱–۱–۵–۸–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۹– قراردادهای پیمان ام سی

۱–۱–۵–۹–۱– تعریف

۱–۱–۵–۹–۲– ویژگی قرارداد

عنوان صفحه ۱–۱–۵–۱۰– قراردادهای پیمان ژیوتکنیک

۱–۱–۵–۱۰–۱– تعریف

۱–۱–۵–۱۰–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۱۱– قراردادهای پیمان نقشه برداری

۱–۱–۵–۱۱–۱– تعریف

۱–۱–۵–۱۱–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۵–۱۲– قراردادهای پیمان آزمایشگاه مستقر

۱–۱–۵–۱۲–۱– تعریف

۱–۱–۵–۱۲–۲– ویژگی قرارداد

۱–۱–۶– دسته بندی قرارداد پیمان بر اساس موضوع قرارداد

۱–۱–۶–۱– قراردادهای پیمان فاقد تعهد تهیه مصالح

۱–۱–۶–۲– قراردادهای پیمان حاوی تعهد تهیه مصالح به مثابه موضوع قرارداد

۱–۱–۶–۳– قراردادهای پیمان حاوی تعهد تهیه مصالح در راستای اجرای موضوع قرارداد

۱–۲– مفهوم شناسی قرارداد پیمان

۱–۲–۱– تعاریف موجود

۱–۲–۲– تعریف رساله بر اساس تقسیم بندی های پیمان

بخش دوم تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقود معین و نامعین ۲–۱– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقود معین

۲–۱–۱– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد استصناع

۲–۱–۱–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۱–۱–۱– بررسی صحت عقد استصناع

۲–۱–۱–۱–۱–۱– استصناع از منظر فقه امامیه

۲–۱–۱–۱–۱–۲– عقد استصناع از منظر فقهای معاصر شیعه

۲–۱–۱–۱–۱–۳– عقد استصناع در بازار ایران

۲–۱–۱–۱–۱–۳–۱– ارکان دخیل در صکوک استصناع

عنوان صفحه ۲–۱–۱–۱–۱–۳–۱–۱– بانی یا سفارش دهنده

۲–۱–۱–۱–۱–۳–۱–۲– عامل یا پیمانکار

۲–۱–۱–۱–۱–۳–۱–۳– ناشر یا واسط

۲–۱–۱–۱–۱–۳–۱–۴– سرمایه گذاران

۲–۱–۱–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقد استصناع

۲–۱–۱–۲–۱– قلمرو:

۲–۱–۱–۲–۲– جواز و لزوم عقد:

۲–۱–۱–۲–۳– تعیین مدت:

۲–۱–۲– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد بیع

۲–۱–۲–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۲–۲– دلایل طرفداران انطباق عقد بیع بر قرارداد پیمان و دلایل رد این انطباق

۲–۱–۲–۲–۱– جاری شدن قاعده تلف مبیع قبل از قبض

۲–۱–۲–۲–۲– وقوع عقد استصناع یا قرارداد پیمان نوع سوم بر عین:

۲–۱–۳– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد جعاله

۲–۱–۳–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۳–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقد جعاله

۲–۱–۳–۲–۱– عدم شرط تعیین عامل در عقد جعاله

۲–۱–۳–۲–۲– عدم شرط کمال، عقل و رشد عامل در جعاله

۲–۱–۳–۲–۳– کفایت علم اجمالی در عقد جعاله

۲–۱–۳–۲–۴– مخالفت تحلیل قرارداد پیمان به مثابه عقد جعاله با ارتکاز عرفی

۲–۱–۴– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد شرکت

۲–۱–۴–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۴–۱–۱– انواع شرکت مدنی

۲–۱–۴–۱–۱–۱– شرکت عنان

۲–۱–۴–۱–۱–۲– شرکت اعمال

عنوان صفحه ۲–۱–۴–۱–۱–۳– شرکت وجوه

۲–۱–۴–۱–۱–۴– شرکت مفاوضه

۲–۱–۴–۱–۱–۵– مشارکت عمومی خصوصی

۲–۱–۴–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقد شرکت

۲–۱–۴–۲–۱– عدم امتزاج موضوع حقوق و ملک طرفین در قرارداد پیمان

۲–۱–۴–۲–۲– عدم مشارکت طرفین در سود و زیان در اکثر قراردادهای پیمان

۲–۱–۴–۲–۲–۱– قرارداد مشارکت در ساخت

۲–۱–۴–۲–۲–۲– قرارداد بی اوتی

۲–۱–۴–۲–۳– جواز عقد شرکت

۲–۱–۵– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر جوینت ونچر(گروه اقتصادی با منافع مشترک موضوع ماده

قانون پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۹)

۲–۱–۵–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۵–۲– انواع جوینت ونچر

۲–۱–۵–۳– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با جوینت ونچر

۲–۱–۵–۳–۱– عدم شمول تعریف قرارداد پیمان نسبت به تعریف جوینت ونچر

۲–۱–۵–۳–۲– اختلاف نظر در خصوص ماهیت جوینت ونچر و عدم پاسخگویی آن به خلاهای قرارداد پیمان

۲–۱–۶– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد صلح

۲–۱–۶–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۶–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقد صلح

۲–۱–۶–۲–۱– عدم قصد صریح طرفین مبنی بر انعقاد عقد صلح

۲–۱–۶–۲–۲– عدم کاربرد ماده

قانون مدنی در صورت امکان انطباق کلیه عقود با عقد صلح

۲–۱–۷– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد وکالت

۲–۱–۷–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۷–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقد وکالت

عنوان صفحه ۲–۱–۷–۲–۱– جواز عقد وکالت

۲–۱–۷–۲–۲– مغایرت وکالت با قصد طرفین

۲–۱–۸– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقد اجاره اشخاص

۲–۱–۸–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۸–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقد اجاره اشخاص

۲–۱–۸–۲–۱– اشکال اول– عدم توجیه رابطه کارفرما با مصالح به کار رفته در ساخت

۲–۱–۸–۲–۲– اشکال دوم– تعارض اجرای قاعده تلف مبیع قبل از قبض با اجیر دانستن پیمانکار

۲–۱–۸–۲–۳– اشکال سوم– استقلال قراردادهای پیمان

۲–۱–۸–۲–۴– اشکال چهارم– تملیک اعیان به کارفرما

۲–۱–۸–۲–۵– اشکال پنجم– عدم تعهد اجیر به دلیل تملیکی بودن عقد اجاره

۲–۱–۸–۳– تحلیل تعدیل قرارداد پیمان به مثابه یکی از آثار تعیین ماهیت این قرارداد

۲–۱–۸–۳–۱– مهمترین نظریات توجیهگر تعدیل قضایی قرارداد و امکان سنجی اعمال آنها در تعدیل قرارداد پیمان

۲–۱–۸–۳–۱–۱– توسل به قاعده لاضرر

۲–۱–۸–۳–۱–۲– توسل به قاعده نفی عسر و حرج

۲–۱–۸–۳–۱–۳– نظریه شرط ضمنی

۲–۱–۸–۳–۱–۴– نظریه غبن حادث

۲–۱–۸–۳–۲– توجیه تعدیل قضایی قراردادهای پیمان از طریق تحلیل ماهیت عقد

۲–۱–۹– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان برعقود مختلط یا مرکب

۲–۱–۹–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۱–۹–۱–۱– تعریف عقود مختلط

۲–۱–۹–۱–۲– تحلیل ماهیت عقود مختلط

۲–۱–۹–۱–۲–۱– انحلال عقد مرکب به عقود متعدد

۲–۱–۹–۱–۲–۲– تحلیل ماهیت عقد با توجه به اثر اصلی عقد مختلط

۲–۱–۹–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقود مختلط

۲–۱–۹–۲–۱– عدم شفافیت موضع حقوق ایران در خصوص عقود مختلط

۲–۱–۹–۲–۲– مخالفت حمل اراده طرفین بر وقوع همزمان دو یا سه عقد با ارتکاز عرفی

۲–۱–۱۰– تحلیل قرارداد پیمان به مثابه یک عقد معین مستقل

۲–۳–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۳–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان یه مثابه یک عقد مستقل

۲–۳–۲–۱– عدم درستی الصاق نام قانون بر شروط عمومی پیمان و تبدیل آن به بدنه اصلی عقد

۲–۳–۲–۲– عدم الزام آوری کلیه شروط عمومی پیمان

۲–۳–۲–۲–۱– قراردادهای مشمول دستور العمل های گروه اول

۲–۳–۲–۲–۲– قراردادهای مشمول دستور العمل های گروه دوم

۲–۳–۲–۲–۳– قراردادهای مشمول دستور العمل های گروه سوم

۲–۲– تحلیل امکان انطباق قرارداد پیمان بر عقود نامعین

۲–۲–۱– تعریف و وجه شبه

۲–۲–۲– دلایل عدم امکان تحلیل قرارداد پیمان با عقود نامعین

نتیجه گیری

منابع و مآخذ

کلیدواژه ها

• قرارداد پیمان
• انواع قرارداد پیمان
• ماهیت حقوقی قرارداد پیمان
• عقد اجاره اشخاص