مطالعه شرط کیفری در جبران خسارت قراردادی از منظر فقه امامیه و حنفی و قوانین ایران و افغانستان

عنوان	مطالعه شرط کیفری در جبران خسارت قراردادی از منظر فقه امامیه و حنفی و قوانین ایران و افغانستان
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	محمدتقی مناقبی
استاد راهنما	سید مصطفی محقق داماد
استاد مشاور	سید حسن وحدتی شبیری
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه علوم اسلامی رضوی

مطالعه شرط کیفری در جبران خسارت قراردادی از منظر فقه امامیه و حنفی و قوانین ایران و افغانستان عنوان رساله ای است که توسط محمدتقی مناقبی، با راهنمایی سید مصطفی محقق داماد و با مشاوره سید حسن وحدتی شبیری در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه علوم اسلامی رضوی دفاع گردید.

چکیده

شرط کیفری توافقی است که بر اساس آن دو طرف مقدار جبران خسارتی ناشی از عدم اجرا یا تاخیر در انجام قرارداد را از قبل به صورت مقطوع مشخص می سازند. این شرط، نخستین بار با تدوین قوانین مدنی وارد نظام های حقوقی ایران و افغانستان گردید و اکنون با توسعه تجارت داخلی و بین المللی اهمیت بسیار یافته است. شرط کیفری در قراردادها به دو منظور انشا می گردد: نخست، تضمین و تاکیدی بر انجام قرارداد و تحقق مفاد آن، دوم، تعیین خسارت احتمالی در صورت نقض یا تاخیر در اجرای تعهد. در این که شرط کیفری چه مزایا یا کاستی هایی دارد، ماهیت آن کیفری، جبران خسارتی یا تضمینی و تامینی است، بر کدام ابواب حقوقی سیطره و شمول دارد، در فقه امامیه، فقه حنفی، قوانین و حقوق موضوعه اختلاف وجود دارد. برای بیان صحت یا بطلان آن، استدلال های قابل تاملی ارایه شده است. امکان هم پوشانی شرط کیفری و ربا در برخی ابواب حقوقی، موجب اختلاف دیدگاه ها در مورد احکام، آثار و قلمرو این شرط گردیده است. اختلاف در مورد مسایل یاد شده در حقوق ایران در تفسیرهای متفاوت از قانون و نیز رویه های قضایی در محاکم، ظهور یافته است؛ گرچه رویه های قضایی در سالیان اخیر رو به وحدت نظر اند. در حقوق افغانستان، بعد از تحولا ۲۰۰۱ شرط کیفری تبدیل به مسیله مهم گردیده است؛ در حالی که بستر قانونی و رویه قضایی کافی در این زمینه وجودندارد. نگاه سنتی در حقوق افغانستان همیشه به شرط کیفری بدبینانه است و سایه سنگین ربای جاهلی را بر بسیاری از مصادیق آن فرو افتاده می بیند. این تحقیق، با استفاده از روش کیفی و مطالعه کتابخانه ی در صدد است تا مفهوم، قلمرو، ماهیت، دلایل، احکام و آثار شرط کیفری را در فقه امامیه و حنفی و قوانین کشورهای ایران و افغانستان تبیین نماید. یافته ها نشان می دهد که شبهه ربوی دانستن اکثریت مصادیق شرط کیفری به خصوص در قراردادهای دینی از عمده ترین موانع تحقق این شرط در نزد فقیهان حنفی و حقوق افغانستان است؛ در حالی که در حقوق ایران جلوگیری از سوء استفاه از این شرط و دارا شدن غیر عادلانه ی متعهدله از عمده ترین مسایل می باشد. تفکیک دقیق و موردی شرط کیفری و قلمرو معاملات ربوی و غیر ربوی، ارایه راهکار برای جلوگیری از سوء استفاده از این شرط در معاملات بانکی و نیز تبیین آثار با توجه به ماهیت این شرط، از نوآوری های این اثر می باشد. این تحقیق روشن ساخته است که شرط کیفری با ربا تفاوت ذاتی دارد و مصادیق مورد شبهه، ربوی نیستند. دارا شدن غیر عادلانه که خلاف توقع معاملی و اراده اولیه طرفین در قرار داد می باشد، باعث می گردد که شخص متعهد آن رامالک از لحاظ قانونی مالک نگردد و محکمه با در نظر گرفتن وضعیت موجود خسارت، شرط را تعدیل نماید.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه –

– الف– بیان مساله –

– ب– پرسش یا پرسش های اصلی: –

– ج– پرسش های فرعی: –

– د – فرضیه: –

– ه– ضرورت تحقیق: –

– و– پیشینه تحقیق –

– ز – اهداف: –

– ح – کاربردهای تحقیق –

– ط– نوآوری تحقیق –

– فصل اول: کلیات –

– مبحث اول– مفاهیم –

– گفتار اول– مفهوم اصطلاحات اختصاصی شرط کیفری –

– الف– شرط کیفری/ شرط جزایی –

– ب – وجه التزام –

– گفتار دوم– مفاهیم مرتبط با شرط کیفری –

– الف – توثیق –

– ب – ضمان –

– ج – تعویض/ جایگزین از مال یا زمان از دست رفته –

– د – اخذ خسارت یا مجازات های مالی –

– ه – عربون یا پیش پرداخت –

– و – ربای/ قرضی یا دینی –

– مبحث دوم– ماهیت شرط کیفری –

– گفتار اول– اهمیت بحث از ماهیت شرط کیفری –

– گفتار دوم– ماهیت شرط کیفری در قوانین ایران و افغانستان –

– الف– ماهیت شرط کیفری در قوانین ایران –

– ب– ماهیت شرط کیفری در قوانین افغانستان –

– گفتار سوم: ماهیت شرط کیفری از لحاظ ربوی یا غیر ربوی بودن –

– الف– تبیین محل نزاع –

– ب– دیدگاه ربوی بودن شرط کیفری در دیون – ۵۰ – ج– صحت شرط کیفری در دیون –

– مبحث سوم – شرایط تحقق شرط کیفری –

– الف – نقض تعهد –

– ب– ورود خسارت –

– ج – رابطه سببیت –

– د – اخطار متعهدله به متعهد –

– فصل دوم : دلایل اعتبار یا عدم اعتبار شرط کیفری –

– مبحث اول– دلایل نظریه عدم اعتبار شرط کیفری –

– گفتار اول– دلایل اقتصادی عدم اعتبار شرط کیفری –

– الف– فقدان کارآیی شرط کیفری –

– ب – شرط کیفری موجب اخلال نظم اقتصادی –

– ج – شرط کیفری موجب افزایش هزینهها –

– د – شرط کیفری موجب افزایش دعاوی –

– ه – ممانعت از انعقاد قراردادهای سودآور جدید –

– و – افزایش ورشکستگی –

– گفتار دوم– دلایل حقوقی عدم اعتبار شرط کیفری –

– الف– شرط کیفری ضمانت اجرای جزایی در امور مدنی –

– ب – مغایرت با طبیعت موضوع معامله –

– ج – فرار از مقررات آمره و عمل بیهوده –

– د– وجود ابهام و تعلیق در شرط که موجب تعلیق مشروط میشود –

– ه – شرط کیفری جبران خسارت خیالی در ضرر های معنوی –

– گفتار سوم دلایل فقهی عدم اعتبار شرط کیفری –

– الف– روایت منع از شروطی غیر متذکره در قرآن –

– ب – روایت نهی از بیع و شرط –

– ج– شرط کیفری ضمان مجهول یا ضمان مالم یجب –

– د– شرط کیفری موجب ضرر و خوردن مال به باطل –

– ه – شرط کیفری معامله ربوی –

– و – شرط کیفری مخالف با احتیاط –

– مبحث دوم– دلایل اعتبار شرط کیفری –

– گفتار اول– اعتبار شرط کیفری در قرآن، سنت، قواعد و آرای فقهی –

– الف– کتاب –

– ۱– آیه اوفوا بالعقود –

– ۲– آیاتی در ستایش التزام به شروط و تعهدات –

– ب – حدیث المومنون عند شروطهم –

– ج – صحت شرط کیفری با استناد به قواعد فقهی –

– ۱– قاعده تسلیط –

– ۲– اصل صحت و اصل اباحه اشیاء –

– ۳– اصل لزوم وفای به شرط (المومنون عند شروطهم) –

– ۴– قاعده احترام –

– ۵– قاعده من له الغنم فعلیه الغرم –

– ۶– قاعده لا ضرر –

– ۷– قاعده الحاجه تنزل منزله الضروره –

– ۸– قاعده اتلاف –

– د – صحت و لزوم شرط کیفری در آرای فقیهان –

– گفتار دوم دلایل عقلی و عرفی صحت شرط کیفری –

– الف– سیره عقلا –

– ب – استحسان –

– ج – عرف –

– گفتار سوم– دلایل حقوقی صحت شرط کیفری –

– الف– جبران خسارت، تعویض –

– ب – ضمان و اتلاف –

– ج – اصل آزادی قراردادی –

– د – اصل لزوم قراردادها –

– ه – لزوم رعایت توازن در معامله –

– گفتار چهارم: دلایل اقتصادی صحت شرط کیفری –

– الف– شرط کیفری سبب کاهش هزینه ها –

– ب – ایجاد امنیت در قرارداد و امکان پیش بینی آثار نقض –

– ج – فراهم سازی زمینه جبران کامل خسارت –

– د – پرهیز از اشتباهات احتمالی در دادرسی –

– ه – ممانعت از سوء استفاده جانب نقض کننده –

– فصل سوم– قلمرو شرط کیفری –

– مبحث اول– شرط کیفری در قراردادهای انجام کار –

– گفتار اول: شرط کیفری در قراردادهای مقاوله –

– الف – چیستی قرارداد مقاوله –

– ب– شرط کیفری در عقود مقاوله –

– گفتار دوم: قرارداد سفارش ساخت (استصناع) –

– الف– چیستی سفارش ساخت –

– ب– شرط کیفری در سفارش ساخت –

– ج– نقد و نظر –

– مبحث دوم– شرط کیفری در قراردادهای مالی –

– گفتار اول– اقساط، کارت های اعتباری و قرضه های بانکی –

– الف– اقساط (سررسید اقساط جدید با عدم پرداخت قسط قبلی) –

– ب – کارتهای اعتباری –

– ۱– انوع کارت های اعتباری –

– ۲– شرط کیفری در کارت های اعتباری –

– ج – وام ها (قرضه های) بانکی –

– د – کارمزدها، بازگرداندن هزینه های لغو سرمایه گذاری و قرضه های بانکی –

– ۱– کارمزد های بانکی –

– ۲– بازگردانیدن هزینه های لغو سرمایه گذاری –

– ه – اعتبارات اسنادی (LC) –

– و – شرط کیفری در قرادادهای مناقصه –

– گفتار دوم– بیع های مرابحه، عربون و قراردادهای مشابه –

– الف– بیع مرابحه –

– ب – پیش پرداخت (بیع عربون) –

– ج– تورید یا قرارداد تهیه و تامین با توصیف –

– گفتار سوم– شرط کیفری در ضمان، کفالت، اجاره، و قراردادهای مشابه –

– الف– شرط کیفری در ضمان –

– ۱– تبیین موضوع –

– ۲– اسباب ضمان –

– ۳– رابطه ضمان و شرط کیفری –

– ب – شرط کیفری در کفالت –

– ج – شرط کیفری اجاره و اجاره به شرط تملیک –

– ۱– شرط کیفری در اجاره: –

– ۲– شرط کیفری در اجاره به شرط تملیک –

– د – شرط کیفری در رهن –

– ه – شرط کیفری و جریمه یا مجازات مالی –

– و – شرط کیفری در ازدواج و وعده ازدواج –

– ز – شرط کیفری مجازات های مالی در قراردادهای اقساطی –

– ح – شرط کیفری در قرارداد سلم –

– مبحث سوم– شرط کیفری در خسارت معنوی و قراردادهای خاص –

– گفتار اول: شرط کیفری در خسارت معنوی –

– الف– بیان مسیله –

– ب– دلایل مخالفان جبران خسارت معنوی –

– ج– دلایل موافقان جبران خسارت معنوی –

– گفتار دوم– قراردادهای اختلافی در اشتراط شرط کیفری –

– الف– شرط کیفری در بیع باطل –

– ب – شرط کیفری در وعده ها –

– ج – شرط کیفری مستلزم سقوط کامل قیمت کالا –

– د– شرط کیفری در قراردادهای مستلزم امر حرام –

– فصل چهارم– احکام شرط کیفری –

– مبحث اول– احکام شرط کیفری در دیون –

– گفتار اول– تبیین محل نزاع –

– گفتار دوم– اختلاف دیدگاه ها در مورد احکام شرط کیفری در دیون –

– مبحث دوم– احکام شرط کیفری در غیر دیون –

– گفتار اول– دیدگاه صحیح بودن شرط کیفری در غیر دیون –

– گفتار دوم: صحت در نقض کامل و بطلان در تاخیر شرط کیفری –

– گفتار سوم: دیدگاه صحیح نبودن شرط کیفری به طور مطلق –

– مبحث سوم: احکام نقض تعهد به خاطر عمل غیرمنسوب به متعهدله –

– گفتار اول– نقض تعهد به خاطر عمل متعهدله –

– گفتار دوم: نقض تعهد بهخاطر عمل ثالث –

– گفتار سوم– نقض تعهد به سبب تغییر اوضاع و احوال –

– الف– تبیین موضوع –

– ب – اثر تغییر اوضاع و احوال بر شرط کیفری –

– فصل پنجم– آثار شرط کیفری –

– مبحث اول– آثار عمومی شرط کیفری –

– گفتار اول– آثار عمومی شرط کیفری صحیح و باطل –

– الف– آثار عمومی شرط کیفری صحیح –

– ۱– التزام به شرط همانند التزام به قرارداد –

– ۲– التزام مشروط علیه به مفاد شرط –

– ۳– حق فسخ مشروطله در صورت عدم تحقق شرط –

– ۳– قابلیت اسقاط شرط –

– ب– آثار شرط کیفری باطل –

– گفتار دوم– آثار اختصاصی شرط کیفری –

– الف– دسته بندی دیدگاه ها و تبین مسیله –

– ب– تضمین انجام تعهد –

– ج– انتقال بار اثبات خسارت به متعهد –

– د– تعیین قطعی خسارت از قبل –

– ه – کم کردن هزینه ها و کاهش خصومت ها –

– و – محدودسازی مسیولیت قراردادی –

– ز – جلوگیری از عادی شدن نقض قراردادها و بی اعتمادی ها –

– ح – جلوگیری از اخلال در برنامه ریزی و تبعیض در تسهیلات بانکی –

– ط– جلوگیری از خسارت اقتصادی –

– ط – جلوگیری از افزایش سود تسهیلات بانکی –

– گفتار سوم– تاثیر و تاثر شرط کیفری و تعهد اصلی –

– الف– آثار تبعی بودن شرط کیفری نسبت به تعهد اصلی –

– ب – امکان یا عدم امکان جمع شرط کیفری با تعهد اصلی –

– ج– اجرای ناقص تعهد و شرط کیفری –

– مبحث دوم– صلاحیت تعیین خسارت و تعدیل شرط کیفری –

– گفتار اول: تعیین خسارت –

– الف– تعیین خسارت از سوی دوطرف قرارداد –

– ب – تعیین خسارت توسط دادگاه –

– ج – تعیین خسارت توسط قانون –

– گفتار دوم: شرط کیفری و معضل دارا شدن نا عادلانه و اکل مال به باطل –

– الف– طرح مسیله –

– ب – چیستی دارا شدن ناعادلانه و اکل مال به باطل –

– ۱– دارا شدن نا عادلانه –

– ۲– اکل مال به باطل –

– ج – دارا شدن ناعادلانه و اکل مال به باطل در قوانین ایران و افغانستان –

– ۱– در قانون مدنی ایران –

– ۲– در قوانین افغانستان –

– د– راه حل –

– گفتار سوم– تعدیل شرط کیفری –

– الف– جایگاه حقوقی تعدیل یا الغای شرط کیفری –

– ب – اسباب تعدیل شرط کیفری –

– ج– انواع تعدیل شرط کیفری –

– ۱– تعدیل با کمکردن مقدار شرط کیفری –

–

– تعدیل با زیاد کردن مقدار شرط کیفری –

– نتیجه –

– فهرست منابع –

– الف– کتاب ها –

– کتاب های فارسی –

– کتاب های عربی –

– قوانین و اسناد –

– مقالات فارسی –

– مقالات عربی –

– وبسایت های انترنتی: –

–

کلیدواژه ها

• شرط کیفری یا وجه التزام
• نقض تعهد
• تاخیر در انجام تعهد
• معاملات ربوی
• دارا شدن غیر عادلانه
• جبران خسارت قراردادی