نظریه عدالت قضایی در حقوق ایران اجرا و احساس

عنوان	نظریه عدالت قضایی در حقوق ایران اجرا و احساس
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	محسن کاظمی نجف آبادی
استاد راهنما	علیرضا آذربایجانی
استاد مشاور	علی محمدی جورکویه
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۶
دانشگاه	پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

نظریه عدالت قضایی در حقوق ایران اجرا و احساس عنوان رساله ای است که توسط محسن کاظمی نجف آبادی، با راهنمایی علیرضا آذربایجانی و با مشاوره علی محمدی جورکویه در سال ۱۳۹۶ و در مقطع دکتری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دفاع گردید.

چکیده

قانون بنایی است که طرح آن را حقوق دانان می ریزند. این رساله، به دنبال دستیابی به عدالت و بررسی آن به–عنوان یکی از بن مایه های ساختمان دادرسی با واکاوی مواد قانونی مرتبط با بستر دادرسی در حقوق ایران است. تمرکز این رساله در عدالت قضایی، بر دادرسی مدنی است، هرچند به فراخور بحث، متعرض عدالت قضایی در فرآیند دادرسی کیفری خواهیم شد. هدف از نگارش این رساله، رسیدن به تصوری صحیح از دیدگاه قانون گذار قانون گذار قانون گذار نسبت به عدالت قضایی و مبانی آن در حقوق ایران و به همراه بررسی انتقادی و تحلیلی قوانین مرتبط با عدالت قضایی جهت یافتن نقاط ضعف و قوت آن است، تا بتوان در پرتو آن، منابع حقوقی مرتبط با عدالت قضایی و قوانین مدونه را با نگاهی عمل گرایانه تر بررسی کرد. روش پژوهشدراینرساله، به صورت کتابخانه ای است. در وهله اول به بررسی مفاهیم عدالت قضایی در منابع سنتی حقوق ایران و همچنین دیدگاه های نو برگرفته از حقوق بیگانه اعم از قوانین دیگر کشورها و یا اسناد حقوقی بین المللی خواهیم پرداخت. سپس با تحلیل قوانین مرتبط با عدالت قضایی، خصوصا آیین دادرسی مدنی، به بررسی عدالت قضایی به عنوان بن مایه شکل گیری این قوانین خواهیم پرداخت.دراینراستا نگاه ما صرفا به وجود مفهوم عدالت قضایی معطوف نخواهدبود، بلکه ایجاد احساس عدالت قضایی را نیز به عنوان کارکرد مهم دادرسی درنظر خواهیم داشت. نتایج این تحقیق را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد. اول ارایه تصویر صحیحی از دیدگاه قانون گذار ایران نسبت به عدالت قضایی که می تواند در رفع نقایص، تقویت مبانی و نقاط قوت و عملی تر کردن عدالت قضایی در حقوق ایران گامی هرچند کوتاه بردارد. دوم طرح بحث از احساس عدالت قضایی در حقوق ایران. هر چند نویسندگان حقوقی، این اصطلاح را کمابیش به کاربرده اند. ولی این رساله با بررسی تطبیقی احساس عدالت قضایی، به طرح ارکان و عناصر موثر در ایجاد احساس عدالت قضایی پرداخته و پایه ای را برای ایجاد مباحث بسیارگسترده تر در آینده توسط حقوق دانان فراهم می سازد. سوم شناخت بهتر مبانی سنتی حقوق ایران در خصوص عدالت قضایی و تطبیق آن با شرایط و مقتضیات روز و مقایسه آن با اندیشه های نوین حقوقی. چراکه ادبیات حقوقی مادراین خصوص بسیار ناچیز است و نویسندگان حقوقی متناسب با مقتضیات روز دستگاه قضایی، به آن نپرداخته اند.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

فصل اول کلیات و مفاهیم

۱–۱– بیان مسیله و تقسیم بندی مطالب

۱–۲– ضرورت پژوهش

۱–۳– پیشینه پژوهش

۱–۴– سوالات

۱–۵– فرضیه

۱–۶– اهداف پژوهش

۱–۷– کاربردهای متصور از پژوهش

۱–۸– روش کار

فصل دوم تعاریف

۲–۱– عدالت ۲–۱–۱– عدل در لغت

۲–۱–۲– عدالت در نصوص اسلامی

۲–۱–۲–۱– عدل به معنای مساوات

۲–۱–۲–۲– عدل به معنای حد وسط

۲–۱–۲–۳– عدل به معنای رعایت استحقاق یا قرار دادن هر چیزی در جای خود

۲–۱–۳– عدالت از دیدگاه مکاتب فکری

۲–۱–۳–۱– عدالت از دیدگاه حقوق طبیعی

۲–۱–۳–۲– عدالت از دیدگاه اثبات گرایان

۲–۱–۴– عدالت پیشینی و عدالت پسینی

۲–۱–۴–۱– منکران عدالت پیشینی

۲–۱–۴–۲– موافقان عدالت پیشینی

۲–۱–۴–۳–کرامت انسانی

۲–۲– قضاوت

۲–۲–۱– مفهوم شناسی قضاوت

۲–۲–۲–کارکرد قضاوت

۲–۲–۲–۱– رفع منازعات

۲–۲–۲–۲– رسیدن به واقع

۲–۲–۲–۳– نتیجه گیری در خصوص کارکرد نهاد قضاوت

۲–۲–۲–۴– رابطه میان واقعیت و عدالت در قضاوت:

۲–۳– حکم قاضی

۲–۳–۱– ماهیت حکم قاضی

۲–۳–۲– عادلانه بودن حکم

۲–۳–۲–۱– اخباری بودن حکم قاضی

۲–۳–۲–۲– انشایی بودن حکم قاضی

۲–۳–۲–۳–دلایل انشایی بودن حکم

۲–۳–۲–۳–۱– شمول مفهومی قضاوت

۲–۳–۲–۳–۲– تبادر انشایی بودن

۲–۳–۲–۳–۳– دلالت نصوص و متون فقهی

۲–۳–۲–۳–۴– عدم جواز تقاص

۲–۳–۲–۴– نتیجه گیری در خصوص عادلانه بودن حکم

۲–۴– ادله اثبات دعوا

۲–۵– بستر دادرسی

۲–۵–۱– تفکیک عوامل موثر در ایجاد بستر دادرسی

۲–۵–۱–۱– کارکرد عدالت قضایی و مشروعیت حاکمیت

۲–۵–۱–۲– کارکرد عدالت قضایی در خصوص کرامت انسانی

۲–۵–۱–۳–کارکرد عدالت قضایی و دسترسی به عدالت ماهوی یا عدالت در حکم

۲–۵–۲– آیین دادرسی

۲–۵–۲–۱– ارزش ذاتی آیین دادرسی

۲–۵–۲–۲– اصول دادرسی

۲–۵–۲–۳– تشریفات دادرسی

۲–۵–۲–۴– تفکیک اصول دادرسی از تشریفات دادرسی

۲–۵–۲–۴–۱– تفاوت در ویژگی ها

۲–۵–۲–۴–۲– کلی بودن اصول

۲–۵–۲–۴–۳– دایمی و الزامی بودن اصول

۲–۵–۲–۴–۴– ارزشی بودن اصول

۲–۵–۲–۴–۵– تفاوت در خاستگاه و مبانی

۲–۶– اجرای عدالت قضایی در حقوق ایران

۲–۷– تاریخچه ی مختصری از قضاوت در اسلام ایران

۲–۸– عدالت قضایی و مشروعیت حاکمیت

۲–۸–۱– دادگاه صالح

۲–۸–۱–۱– لزوم وجود دادگاه صالح

۲–۸–۱–۲– سیر تاریخی صلاحیت محاکم در حقوق ایران

۲–۸–۱–۳– نقض اصل صلاحیت دادگاه

۲–۸–۲– آزادی دسترسی به دادگاه ها

۲–۸–۲–۱– امکان دسترسی به دادگاه صالح

۲–۸–۲–۲– سهولت دسترسی به دادگاه

۲–۸–۳– استقلال دادگاه

۲–۸–۴– هزینه ی دادرسی

۲–۸–۴–۱– مفهوم هزینه دادرسی

۲–۸–۴–۲– سیر تاریخی هزینه دادرسی در حقوق ایران

۲–۸–۴–۳– اصل دادرسی مجانی

۲–۸–۴–۴– هزینه دادرسی از دیدگاه فقه اسلامی

۲–۸–۴–۵–کارکرد و ماهیت هزینه دادرسی

۲–۸–۴–۶– عدالت کارآ

۲–۸–۴–۷–تحلیل اقتصادی هزینه دادرسی در حقوق ایران

فصل سوم عدالت قضایی و کرامت انسانی

۳–۱– برابری طرفین در دادرسی

۳–۱–۱– مبانی برابری در دادرسی

۳–۱–۱–۱–برابری در دادگاه در اسناد بین المللی

۳–۱–۱–۲– برابری در دادرسی از نگاه اسلام

۳–۱–۲– نگاه اسلام به تفاوت طرفین در مذهب

۳–۱–۲–۱– استناد به روایت

۳–۱–۲–۱–۱– روایات دال بر وجوب رعایت تساوی

۳–۱–۲–۱–۲–روایت دال بر عدم لزوم رعایت تساوی در مورد اقلیت های مذهبی

۳–۱–۲–۱–۳– اشکلات سندی

۳–۱–۲–۱–۴–اشکلات دلالتی

۳–۱–۲–۱–۵– شهرت عملی روایت

۳–۱–۲–۱–۶–تجاوز از مفاد روایت مذکور

۳–۱–۲–۱–۷–روایات عام دال بر برتری مسلمانان نسبت به اهل ذمه

۳–۱–۲–۱–۸–نصوص دال بر برتری مسلمان بر غیر مسلمان

۳–۱–۲–۱–۹–جریان نصوص دال بر لزوم برتری دادن مسلمان نسبت به غیر مسلمان در رسیدگی

۳–۱–۳– اصل برابری اصحاب دعوا در حقوق ایران

۳–۱–۴–بررسی تطبیقی تساوی طرفین دادرسی

۳–۱–۵– ضمانت اجرای نقض اصل برابری

۳–۱–۵–۱– ضمانت اجرا در حقوق ایران

۳–۱–۵–۲– ضمانت اجرا در فقه

۳–۲– برخورد کریمانه

۳–۲–۱–مبانی رعایت کرامت انسانی در دادرسی

۳–۲–۲–ضمانت اجرای نقض کرامت انسانی در دادرسی

۳–۳– اصل برایت

فصل چهارم عدالت قضایی و عدالت ماهوی

۴–۱– علنی بودن دادگاه

۴–۱–۱– مفهوم علنی بودن دادگاه

۴–۱–۲– ضرورت علنی بودن دادگاه

۴–۱–۳– مبانی اصل علنی بودن دادگاه ها

۴–۱–۳–۱–علنی بودن دادگاه در اسناد بین الملل

۴–۱–۳–۲–علنی بودن دادگاه در فقه

۴–۱–۳–۳– نگاه تطبیقی به علنی بودن دادگاه ها

۴–۱–۴– اصل علنی بودن دادگاه ها در حقوق ایران

۴–۱–۴–۱– در قوانین اساسی

۴–۱–۴–۲– در قوانین مدنی

۴–۱–۴–۳– در قوانین کیفری

۴–۱–۴–۴– ضمانت اجرای نقض اصل علنی بودن دادگاه ها در حقوق ایران

۴–۲– حق دفاع و آزادی در بیان ادعاها ودلایل

۴–۲–۱– مبانی حق دفاع و آزادی در بیان ادعاها و دلایل

۴–۲–۱–۱– مبانی فقهی

۴–۲–۱–۲– در اسناد بین الملل

۴–۲–۲– اصل تناظر

۴–۲–۲–۱–مفهوم اصل تناظر

۴–۲–۲–۲– رابطه حق دفاع و اصل تناظر

۴–۲–۲–۳–مبانی تناظر

۴–۲–۲–۴– ارکان تناظر

۴–۲–۲–۵–نتایج حاصل از تناظری بودن دادرسی

۴–۲–۲–۵–۱–دسترسی به اطلاعات

۴–۲–۲–۵–۲– واخواهی

۴–۲–۲–۵–۳– آزادی در دفاع

۴–۲–۲–۶– الزامات اصل تناظر برای دادرس

۴–۲–۲–۶–۱– رعایت اصل تناظر

۴–۲–۲–۶–۲– توجه به دلایل طرفین

۴–۲–۲–۶–۳– نظارت قاضی بر اجرای اصل تناظر

۴–۲–۲–۶–۴– علم قاضی و اصل تناظر

۴–۲–۲–۷– تناظر در حقوق ایران

۴–۲–۲–۸– بررسی تطبیقی اصل تناظر

۴–۲–۳– دامنه حقوق دفاعی از حیث مباحث قابل طرح در دادگاه

۴–۲–۳–۱– ایرادات

۴–۲–۳–۲– دفاع ماهوی

۴–۲–۳–۲–۱– عنصر موضوعی و حکمی

۴–۲–۳–۲–۲– دفاع و عناوین مجرمانه

۴–۲–۳–۲–۳–افترا

۴–۲–۳–۲–۴– قذف

۴–۲–۴– اصل صداقت

۴–۲–۴–۱– مفهوم اصل صداقت

۴–۲–۴–۲– جریان اصل صداقت در حقوق ایران

۴–۲–۴–۲–۱– رعایت زمان در دادرسی

۴–۲–۴–۲–۲– پیش بینی نشدن اصل صداقت در هیچ کدام از ادله اثبات دعوا

۴–۲–۵– حقوق دفاعی وابلاغ

۴–۲–۵–۱– اهمیت ابلاغ

۴–۲–۵–۲–کفایت ابلاغ قانونی

۴–۲–۵–۳– اهمیت ابلاغ در اسناد بین المللی

۴–۲–۵–۴– شیوه های نوین ابلاغ

۴–۳– بی طرفی دادرس

۴–۳–۱– مفهوم شناسی بی طرفی دادرس

۴–۳–۱–۱– بی طرفی و شرایط عینی دادرسی

۴–۳–۱–۲– بی طرفی دادرس و استقلال قضایی

۴–۳–۲– نصوص اسلامی و بی طرفی دادرس

۴–۳–۳– بی طرفی دادرس و موارد رد دادرس در قانون آیین دادرسی مدنی

۴–۳–۴– مقایسه میان فقه و حقوق در توجه به شرایط عینی دادرسی در خصوص بی طرفی

۴–۳–۵– بی طرفی و مدیریت جریان رسیدگی

۴–۳–۵–۱– سیستم اتهامی

۴–۳–۵–۲– سیستم تفتیشی

۴–۳–۵–۳– سیستم مختلط

۴–۳–۶– بی طرفی دادرس در حقوق ایران

۴–۳–۶–۱– الزامات قانونی دادرس

۴–۳–۶–۱–۱– نادیده گرفتن دلایل طرفین

۴–۳–۶–۱–۲–تحصیل دلیل قاضی برای یکی یا طرفین رسیدگی

۴–۳–۶–۱–۳– سیر قانونی اصل عدم تحصیل دلیل در حقوق ایران

۴–۳–۶–۱–۴–تحلیل ماده

قانون آیین دادرسی مدنی

۴–۳–۶–۱–۵– اختیارات طرفین در ارایه و اثبات دلایل

۴–۳–۶–۲– ملزم بودن دادگاه به خواسته

۴–۳–۶–۲–۱–آغاز و انجام رسیدگی

۴–۳–۶–۲–۲–نقش خوانده در آغاز و انجام رسیدگی

۴–۳–۶–۲–۳–تکلیف دادگاه در ختم دادرسی

۴–۳–۶–۲–۴–ملزم بودن دادگاه به موضوع خواسته

۴–۳–۶–۲–۵– نقصان رای نسبت به موضوع

۴–۳–۶–۳–ملزم بودن دادرس به مواعد قانونی

۴–۳–۶–۴–الزام دادرس به طرف های دادرسی

۴–۳–۷– اختیارات اصحاب دعوا از دیدگاه فقه

۴–۴– حق دسترسی به وکیل

۴–۴–۱– اهمیت دسترسی به وکیل

۴–۴–۱–۱– وکالت در نصوص اسلامی

۴–۴–۱–۲–بررسی تطبیقی دسترسی به وکیل

۴–۴–۲– وکالت در حقوق ایران

۴–۴–۲–۱– سیر تاریخی وکالت در حقوق ایران

۴–۴–۲–۲– سیر قانونی وکالت در حقوق ایران

۴–۴–۲–۳– الزام به داشتن وکیل در حقوق ایران

۴–۵– سرعت در دادرسی

۴–۵–۱– اهمیت سرعت در دادرسی

۴–۵–۲– مفهوم سرعت در دادرسی

۴–۵–۲–۱–بررسی تطبیقی سرعت در دادرسی

۴–۵–۲–۲–سرعت در دادرسی و مواعد دادرسی

۴–۵–۳– سرعت در دادرسی در حقوق ایران

۴–۶– احساس عدالت قضایی

۴–۶–۱– مفهوم شناسی احساس عدالت قضایی

۴–۶–۱–۱– احساس عدالت قضایی از دیدگاه روانشناسی

۴–۶–۱–۲– احساس عدالت قضایی از منظر جامعه شناسی

۴–۶–۱–۲–۱– جامعه شناسی و عدالت

۴–۶–۱–۲–۲– جامعه شناسی و احساس عدالت قضایی

۴–۶–۲– احساس عدالت قضایی در حقوق و فقه

۴–۶–۲–۱– معیارهای احساس عدالت قضایی در حقوق

۴–۶–۲–۲–احساس عدالت قضایی و امنیت قضایی

۴–۶–۲–۳– احساس عدالت قضایی و تفاسیر حقوقی

۴–۶–۲–۴– رابطه عدالت و احساس عدالت

۴–۶–۳– حقوق ایران و احساس عدالت قضایی

۴–۶–۳–۱– تخصصی بودن دعاوی

۴–۶–۳–۱–۱–دادگاه خانواده

۴–۶–۳–۱–۱–۱– وجود مشاور قضایی زن

۴–۶–۳–۱–۱–۲–وجود شرایط ویژه برای قاضی

۴–۶–۳–۱–۱–۳–صلاحیت های خاص

۴–۶–۳–۱–۱–۴–انعطاف دادگاه در خصوص هز ینه دادرسی

۴–۶–۳–۱–۱–۵– صدور دستور موقت خاص

۴–۶–۳–۱–۱–۶– لازم نبودن رعایت تشریفات دادرسی

۴–۶–۳–۱–۱–۷–تکلیف خواهان و دادگاه در خصوص خوانده مجهول المکان

۴–۶–۳–۱–۱–۸– انعطاف در ابلاغ

۴–۶–۳–۱–۱–۹– تامین خاص

۴–۶–۳–۱–۱–۱۰–صلاحیت نسبی محل اقامت خواهان

۴–۶–۳–۱–۲–شوراهای حل اختلاف

۴–۶–۳–۱–۲–۱– ساختارشورا

۴–۶–۳–۱–۲–۱–۱–افراد رسیدگی کننده

۴–۶–۳–۱–۲–۱–۲–صلاحیت

۴–۶–۳–۱–۲–۲– روند رسیدگی

۴–۶–۳–۲– شیوه های غیر قضایی حل و فصل اختلافات

۴–۶–۳–۲–۱– داوری اجباری

۴–۶–۳–۲–۱–۱– داوری اجباری عام

۴–۶–۳–۲–۱–۲– داوری اجباری خاص

۴–۶–۳–۲–۱–۲–۱– ماده بیست قانون برنامه سوم توسعه

۴–۶–۳–۲–۱–۲–۲– شورای داوری بورس

۴–۶–۳–۲–۲–داوری اختیاری

۴–۶–۳–۳– تعامل در دادگاه

۴–۶–۳–۳–۱– اصول رفتار دادرس

۴–۶–۳–۳–۱–۱–رفتار ارباب رجوع

۴–۶–۳–۳–۱–۲–رفتار قاضی

۴–۶–۳–۳–۱–۲–۱– رفتار قاضی در قانون آیین دادرسی مدنی

۴–۶–۳–۳–۱–۲–۲–رفتار قاضی در قوانین انتظامی قضات

۴–۶–۳–۳–۱–۲–۳– رفتار دادرس در آیین دادرسی کیفری

۴–۶–۳–۳–۲– اصول رفتار سایر عوامل دادگاه

۴–۶–۳–۴– سازمان قضایی

۴–۶–۳–۴–۱– سازمان قضایی و استقلال دستگاه قضا

۴–۶–۳–۴–۲– سازمان قضا و حفظ کرامت انسانی مراجعه کنندگان

نتیجه گیری i فهرست منابع iv

کلیدواژه ها

• عدالت قضایی
• کرامت انسانی
• عدالت در حکم
• احساس عدالت قضایی
• مشروعیت قضاوت