فرجام خواهی

یکی از طرق فوق‌العاده شکایت از احکام، در دیوان عالی کشور که مرجع رسیدگی شکلی و حکمی آراء محاکم تالی می‌باشد، فرجام‌خواهی نام دارد. لذا آرایی قابل فرجام می‌باشند که در قانون تصریح شده باشند. فرجام در لغت به معنی پایان، خاتمه و نهایت می‌باشد و رسیدگی دیوان عالی کشور را رسیدگی تمیزی یا فرجامی گویند. که به معنای رسیدگی نهایی است. به عبارت دیگر رسیدگی فرجامی عبارت است از تشخیص انطباق یا عدم انطباق رأی مورد درخواست فرجامی با موازین شرعی و مقررات قانونی.

وظیفه دیوان عالی کشور در فرجام خواهی

دیوانعالی کشور یا رای فرجام خواسته شده را نقض یا ابرام می‌نماید در صورت نقضِ رای چون رسیدگی دیوان، رسیدگی ماهیتی (قضاوت دوباره پرونده) نمی‌باشد، پرونده را جهت صدور رای مقتضی به مرجع تالی ارسال می‌نماید.

درخواست کنندگان رسیدگی فرجامی

افراد زیر می‌توانند درخواست رسیدگی فرجامی نمایند:

1. طرفین دعوا، قائم مقام، نمایندگان قانونی و وکلای آنان.
2. دادستان کل کشور.

فرجام خواهی از طریق دادستان کل کشور

هرگاه از رأی قابل فرجام در مهلت مقرر قانونی فرجام خواهی نشده، یا به هر علتی در آن موارد قرار رد دادخواست فرجامی صادر و قطعی شده باشد و ذی‌نفع مدعی خلاف شرع یا قانون بودن آن رأی باشد، می‌تواند از طریق دادستان کل کشور تقاضای رسیدگی فرجامی بنماید. تقاضای یادشده مستلزم تقدیم دادخواست و پرداخت هزینه دادرسی فرجامی است.

دفتر دادستان کل کشور دادخواست رسیدگی فرجامی را دریافت و درصورت تکمیل بودن آن از جهت ضمائم و مستندات و هزینه دادرسی برابر مقررات، آن را ثبت و به ضمیمه پرونده اصلی به نظر دادستان کل کشور می‌رساند. دادستان کل چنانچه ادعای آنها را در خصوص مخالفت بین رأی با موازین شرع یا قانون، مقرون به صحت تشخیص دهد، از دیوان عالی کشور درخواست نقض آن را می‌نماید.

فرجام خواهی از رأی قطعی

آرای دادگاه‌های بدوی که به علت عدم درخواست تجدیدنظر قطعیت یافته قابل فرجام خواهی نیست مگر در موارد زیر:

• الف - احکام
  1. احکامی که خواسته آن بیش از مبلغ بیست میلیون (۰۰۰ ۰۰۰ ۲۰) ریال باشد.
  2. احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر، وقف، ثلث، حبس و تولیت
• ب - قرارهای زیر مشروط به این که اصل حکم راجع به آنها قابل رسیدگی فرجامی باشد.
  1. قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه صادر شده باشد.
  2. قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا.

احکام غیر قابل فرجام خواهی

احکام زیر اگرچه از مصادیق بندهای (الف) در ماده ۳۶۸ و ۳۶۷ قانون آیین دادرسی مدنی باشد حسب مورد قابل رسیدگی فرجامی نخواهد بود:

1. احکام مستند به اقرار قاطع دعوا در دادگاه
2. احکام مستند به نظریه یک یا چند نفر کارشناس که طرفین به‌طور کتبی رأی آنها را قاطع دعوا قرار داده باشند.
3. احکام مستند به سوگند که قاطع دعوا باشد.
4. احکامی که طرفین حق فرجام خواهی خود را نسبت به آن ساقط کرده باشند.
5. احکامی که ضمن یا بعد از رسیدگی به دعاوی اصلی راجع به متفرعات آن صادر می‌شود، در صورتی که حکم راجع به اصل دعوا قابل رسیدگی فرجامی نباشد.
6. احکامی که به موجب قوانین خاص غیرقابل فرجام خواهی است.

اثر انتقالی در فرجام خواهی

برخلاف تجدیدنظر خواهی، فرجام خواهی اثر انتقالی ندارد یعنی دعوی را به آن ترتیبی که نزد دادگاه ماهیتی به تمام معنی طرح شده به دیوان کشور منتقل نمی‌نماید؛ لذا تمام مسائل موضوعی و حکمی در دیوانعالی کشور طرح نمی‌گردد، دیوان نقش بازرسی و نظارت خود را فقط در مسائل حکمی و قانونی دعوی مطروحه می‌تواند اعمال کند و به هیچ وجه نمی‌تواند در ماهیت دعوا وارد شود.

تاخیر اجرای احکام در فرجام خواهی

درخواست فرجام، اجرای حکم را تا زمانی که حکم نقض نشده‌است به تأخیر نمی‌اندازد و لکن به ترتیب زیر عمل می‌گردد:

• الف - چنانچه محکومُ به مالی باشد، در صورت لزوم به تشخیص دادگاه قبل از اجراء از محکوم له تأمین مناسب اخذ خواهد شد.
• ب - چنانچه محکومُ به غیرمالی باشد و به تشخیص دادگاه صادرکننده حکم، محکوم علیه تأمین مناسب بدهد اجرای حکم تا صدور رأی فرجامی به تأخیر خواهد افتاد.

استرداد دادخواست و صدور قرار ابطال دادخواست

در فرجام خواهی نیز چنانچه فرجام خواه دادخواست خود را مسترد دارد دیوان عالی کشور با توجه به ملاک ماده ۳۶۳ قانون آیین دادرسی مدنی با صدور قرار ابطال دادخواست نسبت به ابرام رای فرجام خواسته اقدام می‌کند.

رویه قضایی

• نظریه شماره 7/1402/296 مورخ 1402/05/13 اداره کل حقوقی قوه قضاییه درباره تعیین مرجع صلاحیتدار جهت صدور قرار رد یا قبول تجدید نظر یا فرجام خواهی