حقوق پزشکی
حقوق پزشکی (Medical Law) به عنوان یکی از رشته های مستقل حقوقی برای اولین‌بار در سال 1984 در کالج سلطنتی انگلیس مورد توجه قرار گرفت و همگام با پیشرفت علوم و فناوری‌های نوین زیست پزشکی بر گستره موضوعی آن افزوده گردید و مسائل جدیدی را با عنوان مسائل مستحدثه وجهه نظر خود قرار داد و به تدریج در دانشگاه‌های معتبر دنیا نضج گرفت. حقوق پزشکی که زمانی در سایه اخلاق پزشکی ناپیدا بود و یا در قالب چند متن قانونی ساده مجسم می‌شد، آرام آرام با گسترش قلمرو دانش پزشکی چه از حیث ماهوی و چه از حیث موضوعی، و توجه بیش از پیش به حق در تقابل رابطه چند جانبه نظام سلامت، ظهور و نمود بیشتری یافت تا آن جا که امروزه در جهان، ضرورت وجودی و کارکردهای چنین رشته‌ای بر حقوقدانان و پزشکان پوشیده نیست[۱]
تعریف
حقوق پزشکی در میان رشتههای مختلف حقوقی مؤلفه‌ای میان رشته‌ای است. آنگاه که در پرتو حقوق جزای پزشکی به تبیین جرایم و خطاهای پزشکی و مجازات‌های حاکم بر آنها می‌پردازد به «حقوق کیفری» نزدیک می‌شود و هنگامی که ارتباط پزشک و بیمار و قراردادهای پزشکی و نقش افراد ثالث را مبنای مطالعه خود قرار می‌دهد، در قلمرو «حقوق خصوصی» قرار می‌گیرد.
تعریف محدود و کلاسیک حقوق پزشکی همان حقوق مسئولیت پزشکی است که ریشه در ادوار دیرینه تاریخ دارد[۲] و به معنای بررسی مجموعه قواعد و مقررات مرتبط با مسئولیت پزشک در قبال بیماران است.[۳]
در تعریفی دیگر، حقوق پزشکی را می‌توان مجموعه قواعد و مقررات حاکم بر مسائل پزشکی و دارویی دانست، که اجرای آن توسط محاکم تضمین می‌گردد. به عبارتی؛ حقوق پزشکی مجموعه‌ی قواعد و مقررات حاکم بر رابطه‌ی پزشک و بیمار است که اجرای آن توسط محاکم دادگستری تضمین می‌گردد.[۴]
در معنایی گسترده‌تر «حقوق پزشکی شاخه‌ای از حقوق است که در ارتباط با امتیازات و مسئولیت‌های شاغلین حرفه سلامت و حقوق بیماران می‌باشد».[۵]
موضوعات حقوق پزشکی
مسئولیت پزشکی به عنوان موضوع سنتی و عام حقوق پزشکی، که از بدو تاریخ علم پزشکی لاجرم با آن همزاد و همراه بوده است، موضوع اصلی این دانش را تشکیل می‌دهد. در کنار آن، باید اذعان داشت که اعمال و رویه‌های پزشکی در دنیای امروز گستره‌ای چشمگیر و مصادیق متعدد و متکثّری یافته است؛ دیگر اکتفا به قواعد کلی، برای پاسخگویی به نیازهای جامعه و تبیین معیارها و وضع مقررات ویژه و متناسب با حوزه‌های خاص حقوق پزشکی کفایت نمی‌کند. به عبارتی دیگر، در پاره ای از اعمال پزشکی، ویژگی‌ها و وجوه فارقی دیده می‌شود که قواعد کلی حقوق پزشکی و چارچوب‌های سنتی مسئولیت پزشکی را ناکافی می‌نماید و لذا بررسی حقوقی جداگانه را در حوزه‌های مزبور اجتناب‌ناپذیر نموده است. بر این اساس همگام با توسعه دانش پزشکی، موضوعات ممتازی نظیر آزمایش‌های زیست پزشکی بر روی انسان‌ها و حیوانات، سقط جنین، پیوند اعضا، مرگ مغزی، اتانازی، لقاح مصنوعی، شبیه‌سازی، جراحی زیبایی، تغییر جنسیت، بکرنمایی و... محل مطالعه و کنکاش در چارچوب حقوق پزشکی بوده است.[۶]
حقوق پزشکی و پزشکی قانونی
حقوق پزشکی بر خلاف پزشکی قانونی که یکی از رشته های پزشکی است و در خدمت جامعه حقوقی و دستگاه قضایی قرار می گیرد، یکی از رشته های حقوقی است که در خدمت دستگاه عدالت و جامعه پزشکی است. در واقع حقوق پزشکی و پزشکی قانونی نقطه تلافی افکار و اندیشه های حقوقدانان و پزشکانی است که در جستجوی نظم و سامانی برای حل و فصل مسائل و مشکلات پزشکی اند و یا در صدد رفع مسائل و مشکلات پزشکی که دستگاه قضایی با آنها دست به گریبان است و این دو وجهه غالب رسالتی است که این دو رشته بر عهده دارند.[۷]
حقوق پزشکی در ایران
برنامه و کریکولوم آموزشی رشته حقوق پزشکی در ایران به سفارش محمدرضا ضیایی بیگدلی که از طرف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مأموریت یافته بودند به تهیه و تدوین رشتههای جدید حقوقی بپردازند توسط محمود عباسی در سال ۱۳۸۶ تهیه و تدوین شد و برای نخستین بار در سال ۱۳۹۱ دوره کارشناسی ارشد حقوق پزشکی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران به صورت رسمی آغاز گردید. این اقدام به تلاش‌های مستمر اشخاص برجسته در این حوزه و نهادهای علمی و آموزشی و نیاز جامعه به تخصص‌های حقوقی در حوزه پزشکی بر می گردد. محمود عباسی از جمله کنشگران اصلی این حوزه است که فعالیت های عدیده ای در راستای شناسایی و تبیین و توسعه این گرایش حقوقی از طریق تألیف آثار مکتوب اعم از مقالات داخلی و خارجی، طرح های پژوهشی، تألیف دوره چهارده جلدی حقوق پزشکی و کتاب هایی چون مسئولیت پزشکی، درآمدی بر حقوق پزشکی و حقوق جزای پزشکی، هدایت پایان نامه ها و رساله های دانشجویی، ایجاد نهادهای علمی و تحقیقاتی، راه اندازی نشریه علمی پژوهشی حقوق پزشکی در سال ۱۳۸۶، تأسیس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران، آموزش حقوق پزشکی و برگزاری همایش ها و کارگاه ها با موضوعات حقوق پزشکی در جامعه دانشگاهی و پژوهشی، بر جای نهاده است. وی نخستین فرد ایرانی است که مدرک تخصصی حقوق پزشکی در دوره Ph.D را دریافت نموده است. او پس از سالها قضاوت در دادگاه و دادسرای ویژه پزشکی و دارویی تهران، از سال ۱۳۷۰، با مشاهده خلأهای حقوقی عرصه پزشکی و دارویی، مطالعه و تحقیق در زمینه حقوق پزشکی را وجهه همت خود قرار داد و به منظور تکمیل تحقیقات خود و گذرانیدن دوره دکتری تخصصی حقوق پزشکی، در سال ۱۳۷۹، وارد دانشگاه سوربن شد و دوره Ph.D خود را در رشته حقوق پزشکی با درجه ممتاز و تبریک ویژه اعضای ژوری در سال ۱۳۸۳، به پایان رسانید. از جمله فعالیت های مهمی که طی سالیان اخیر در ایران منجر به شکوفایی و شناسایی رشته حقوق پزشکی شده است می توان موارد ذیل را برشمرد.
- - تألیف صدها مقاله تخصصی، طرح های پژوهشی، پایان نامه و رساله و چندین جلد کتاب در زمینه حقوق پزشکی؛
- - ایجاد گروه حقوق پزشکی توسط دکتر محمود عباسی در سال ۱۳۸۵ و سپس تبدیل آن به مرکز پژوهشی اخلاق زیستی و حقوق سلامت با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛
- - راه‌اندازی دپارتمان آموزشی اخلاق و حقوق پزشکی و مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛
- - تهیه و تدوین دوره‌های کارشناسی ارشد حقوق پزشکی، Ph.D اخلاق پزشکی، و فلوشیپ اخلاق زیست پزشکی، و راه‌اندازی آن در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛
- - تأسیس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران و تشکیل شعب استانی انجمن و جذب و عضویت جمع کثیری از اساتید و دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی حقوق و رشتههای وابسته در انجمن؛
- - راه‌اندازی فصلنامه علمی پژوهشی حقوق پزشکی زیر نظر انجمن علمی حقوق پزشکی ایران؛
- - برگزاری بیش از 200 کارگاه، سیمنار و کنگره داخلی و بین‌المللی در حوزه حقوق پزشکی با مشارکت انجمن علمی حقوق پزشکی ایران و مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی.[۸]
موضوعات حقوق پزشکی
امروزه پیشرفت های عظیمی در زمینه پزشکی و مراقبت های بهداشتی صورت گرفته است. از طرف دیگر پیچیدگی های موجود در این حوزه مسائل حقوقی متعددی را ایجاد کرده است. بر خلاف گذشته که قوانین مبتنی بر این فکر بودند که اعمال پزشکی و جراحی صرفا اهداف درمانی دارند، مسایل نوین پزشکی و اجتماعی موجد مولفه ها و فاکتورهای جدیدی است.
حقوق پزشکی در دهه های اخیر گسترش یافته است و موضوعات متنوعی را در‌بر‌می‌گیرد. از مهم ترین موضوعات مطرح در این شاخه از علم حقوق می توان به: مسئولیت پزشکان در قبال اعمال پزشکی که نسبت به بیمار انجام می دهند، همچنین مسئله رضایت و تاثیر آن بر حدود مسئولیت پزشک و رازداری پزشکی، مسائل پژوهشی پزشکی؛ مانند تحقیقات پزشکی و دارویی بر روی انسان و جنین انسان و دستکاری های ژنتیکی، مسائل مربوط به باروری، اهدای جنین، اجاره رحم، لقاح مصنوعی، سقط جنین، مسائل مربوط به نسوج انسانی از قبیل اهدای عضو، پیوند عضو، قطع عضو، همچنین مسائل مربوط به مرگ و زندگی مانند قطع یا ادامه درمان، کمک به خودکشی، قتل از روی ترحم اشاره کرد.[۹]
هدف
هدف از تعریف و راه اندازی این رشته، آشنا کردن دانش آموختگان با حقوق بیماران، حقوق و تعهدات پزشکان و سایر اشخاص حقیقی و حقوقی مرتبط با درمان، بهداشت و سلامت است. دانش آموخته رشته حقوق پزشکی در پایان دوره، می تواند به تبیین رابطه حقوقی میان بیمار و پزشک یا نهاد درمانگر دست بزند، از حقوق شهروندی مرتبط با سلامت آگاه باشد، نقش، جایگاه و تکالیف حاکمیت در قبال بهداشت و درمان را دریابد و نسبت به مسائل نوظهور پزشکی با در نظر گرفتن حقوق و آزادی های شهروندی موضع صحیح حقوقی اتخاذ کند.[۱۰]
ضرورت و اهمیت رشته
با توجه به پیشرفت تصاعدی دانش پزشکی و پررنگ تر شدن هرچه بیشتر نقش و جایگاه آن در زندگی روزمره شهروندان، ضرورت دارد به طور خاص و در قالب یک رشته مستقل مقطع کارشناسی ارشد حقوق به مطالعه و تبیین حقوقی روابط ناشی از درمان، حقوق وابسته به سلامت اشخاص، جایگاه و نقش اشخاص حقوقی عمومی در برخورداری شهروندان از سلامت و موقعیت های خاص حقوقی مانند سلامت جامعه کارگری، سالمندان، معلولان و بیماران خاص پرداخته شود. هم چنین به واسطه توسعه شتابان فن آوری پزشکی پاسخ به سوالات مبتلابهی که تا کنون سابقه ای نداشته اند (هم چون روش های پزشکی درمان ناباروری و شبیه سازی) وظیفه حقوق پزشکی است.[۱۱]
نقش و توانایی فارغ التحصیلان
دانش آموختگان این رشته می توانند به عنوان مشاور حقوقی بیماران، پزشکان و نهادهای خصوصی و دولتی مرتبط با بهداشت و درمان مشغول به کار شوند. هم چنین از دانش فارغ التحصیلان حقوق پزشکی می توان در سیاست گذاری های عمومی حوزه بهداشت و درمان، تدوین لوایح مرتبط و آیین نامه های مورد نیاز استفاده کرد. با توجه به گسترش علاقه مندی و توجه به این رشته در جامعه ما، در آینده نزدیک دانش آموختگان رشته حقوق پزشکی می توانند در دانشگاه های معتبر کشور به تدریس دروس مختلف مرتبط با حقوق پزشکی و نیز تأسیس و راه اندازی این رشته در سایر دانشگاه ها مشغول شوند.[۱۲]
ارتباط حقوق پزشکی با حقوق سلامت
باید اذعان داشت که حقوق سلامت، به رغم ارتباط تنگاتنگ با حقوق پزشکی و همپوشانی نسبی، دایره موضوعی خود را از مسئولیت مدنی و کیفری پزشک و رابطه میان پزشک و بیمار، وسعت داده، به بررسی کلیه قوانین و مقرراتی می‌پردازد که در حوزه سلامت وضع و به مورد اجرا گذاشته می‌شود؛ همچنین ارائه سیاست‌های راهبردی حقوقی مؤثر در مواجهه با چالش‌های عرصه سلامت جهت روشنایی بخشی به مسیر تقنین و قضا از جمله مباحث مورد مطالعه در این رشته‌است. در واقع، هرچند به‌طور تاریخی، پزشک در حوزه حقوق پزشکی در مرکز توجه مراقبت سلامت قرار داشته، اما امروزه با یک تغییر ماهیت مراقبت کلینیکی، شاهد اعطای آزادی عمل بیشتری به سایر متخصصان حرف پزشکی نظیر ماماها، دندان‌پزشکان، رادیولوژیست‌ها، پرستاران و… هستیم که این تغییر نسبتاً جدید و تدریجی بوده‌است، ضمن اینکه موضوعاتی نظیر مسائل حقوقی زیست‌محیطی و اقتصاد سلامت نیز به این حوزه نوین اضافه شده‌اند. حقوق سلامت در تمام بخش‌های نظام درمانی، از بیماران آسیب‌دیده تا پزشکانی که با بیمه قرارداد می‌بندند و از تولیدکنندگان دارو تا داروخانه‌ها و دانشگاه‌هایی که به تحقیقات بر روی موضوعات انسانی می‌پردازند، مطرح بوده و قواعد تنظیم‌کننده روابط مختلف در حوزه سلامت را تنظیم می‌کند؛ بنابراین حقوق پزشکی محدودتر از حقوق سلامت بوده، زیرا حقوق سلامت به مطالعه و بررسی و کنترل قانونی تمامی متخصصان مراقبت سلامت مربوط می‌شود و نه صرفاً به پزشکان، بنابراین، حقوق سلامت در مقام تبیین مجموعه قوانین و مقرراتی است که مستقیماً به مراقبت سلامت و اعمال کلی حقوق مدنی، کیفری و اداری در نظر گرفته‌شده برای تمهید حق بر سلامت مربوط می‌شود.[۱۳]
حقوق سلامت برخلاف رشتههای مهم و اساسی حقوق نظیر حقوق عمومی، حقوق خصوصی، حقوق کیفری و حقوق بین‌الملل که پس از ایجاد، شاخه‌ها و گرایش‌های مختلفی از آنها متصاعد و به وجود آمده‌اند زاییده فرزند خویش است. بدین معنی که پس از ایجاد رشته حقوق پزشکی در سال ۱۹۸۲ در کالج سلطنتی انگلیس و سپس بسط و گسترش آن در دانشگاه‌ها معتبر دنیا که درصدد برقراری نظم و انتظامی در رابطه بین پزشک و بیمار و حوزه‌های پیرامونی آن بوده‌است؛ حقوق سلامت درنتیجه توسعه حقوق پزشکی و گسترش دایره مطالعات آن به عرصه‌های حقوق عمومی، فلسفه حقوق و حقوق بشر پا به عرصه وجود نهاد و به مجموعه قواعد و مقرراتی اطلاق می‌شود که حاکم بر نظام سلامت است.[۱۴]
دانشگاه ها
دانشگاه های دارای این رشته، بر اساس دفترچه راهنمای کنکور ارشد 1402 به شرح زیر است:[۱۵]
| کارشناسی ارشد | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ردیف | دانشگاه | گرایش | ظرفیت | دوره تحصیلی | |
| 1 | دانشگاه تهران | حقوق پزشکی | 3 | نوبت دوم/ محل تحصیل دانشکده حقوق و علوم سیاسی | |
قوانین و مقررات پر کاربرد
- قانون طبابت
- قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی و مواد خوردنی و آشامیدنی
- قانون مربوط به خدمت پزشکان و پیراپزشکان
- قانون تشکیل سازمان پزشکی قانونی کشور
- آیین نامه اجرایی قانون تشکیل سازمان پزشکی قانونی کشور
- آیین نامه اجرایی ماده 8 قانون تشکیل سازمان پزشکی قانونی کشور
- آیین نامه اجرایی کمیسیون های تخصصی پزشکی و رشته های وابسته در سازمان پزشکی قانونی کشور
- آین نامه سازمان پزشکی قانونی کشور
- بخشنامه رئیس قوه قضاییه در خصوص اعمال مجازات های جایگزین حبس در خصوص جرایم پزشکان
- قانون انطباق امور اداری و فنی موسسات پزشکی با موازین شرع مقدس
- آیین نامه اجرایی قانون انطباق امور اداری و فنی موسسات پزشکی با موازین شرع مقدس
- طرح جلوگیری از شیوع بیماری های آمیزشی (واگیردار) مصوب 1320
- آیین نامه طرز جلوگیری از شیوع بیماری های آمیزشی و واگیردار
- قانون آموزش مداوم جامعه پزشکی کشور
- آیین نامه اجرایی قانون آموزش مداوم جامعه پزشکی کشور
- قانون سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران
- آیین نامه رسیدگی دادسراها و هیات های انتظامی سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران
- آیین نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه ای شاغلان حرفه های پزشکی و وابسته
- قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی
- قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی
- آیین نامه اجرایی قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی
- مقررات تبلیغات امور پزشکی
- آیین نامه نحوه معرفی محصولات دارویی به جامعه پزشکی
- آین نامه هیات وزیران در خصوص نحوه تبلیغ محصولات غذایی
- آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی
- قانون پیوند اعضای بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنان مسلم است
- آیین نامه اجرایی قانون پیوند اعضای بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنان مسلم است
- قانون اجازه تاسیس مطب
- آیین نامه اجرایی قانون اجازه تاسیس مطب
- قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور
- آیین نامه اجرایی قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور
- قانون سقط درمانی
کتب مرتبط
- اهدای گامت و جنین در درمان ناباروری از دیدگاه پزشکی، فقهی، حقوقی، اخلاقی، روان شناختی و جامعه شناختی (مجموعه مقالات)
- فقه پزشکی (دوره فقه پزشکی 1)
- بررسی تطبیقی سقط جنین و آثار حقوقی آن
- سقط جنین (مجموعه مقالات سمینار میان رشته ای سقط جنین)
- ملاحظات اخلاقی و حقوقی مهندسی بافت با تاکید بر مسئولیت دولت (جاوید و طباطبایی)
- لقاح مصنوعی و اهدای جنین از منظر فقه و حقوق اسلام
- بررسی تطبیقی حقوق خانواده
- پیوند اعضا و مرگ مغزی در آینه فقه
- بررسی فقهی حقوقی شرط عدم تمکین (در نکاح دائم)
- تبیین فقهی حقوقی شروط ضمن عقد ازدواج و عیوب موجب فسخ نکاح و حق حبس زوجه
- حقوق کیفری خانواده (بودها و بایدها)
منابع
- ↑ عباسی، محمود، درآمدی بر حقوق پزشکی، چاپ اول، تهران: انتشارات حقوقی، 1400، ص 15 و16
- ↑ در مجموعه قوانین حمورابی در بابل باستان، به تعیین مجازات برای پزشکانی که در اثر بی‌اطلاعی مرتکب خطا و تخلّف می‌شدند، اقدام گردیده بود. (سيريل، الگود، تاريخ پزشكي ايران و سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمه باهر فرقاني، چاپ دوم، موسسه انتشارات اميركبير، تهران، 1371، ص 21).
- ↑ عباسی، محمود، حقوق مسئولیت پزشکی، چاپ چهارم، 1403، انتشارات حقوقی
- ↑ عباسی، محمود، درآمدی بر حقوق پزشکی، 1400، انتشارات حقوقی
- ↑ Topic: Medical Law". City University Law School - Lawbore. Retrieved 2009-10-21; cited by: http://en.wikipedia.org/wiki/Medical_law.
- ↑ عباسی، محمود، درآمدی بر حقوق پزشکی، چاپ اول، تهران: انتشارات حقوقی، 1400، ص 223 و 265
- ↑ محمود عباسی. حقوق جزای پزشکی. چاپ -. حقوقی، 1389. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6662644
- ↑ عباسی، محمود، درآمدی بر حقوق پزشکی، پیشین، ص 16 و 17
- ↑ عیسی کشوری. آشنایی با علم حقوق و تشکیلات قضایی. چاپ 1. دادگستر، 1393. ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 6662660
- ↑ SaMa (2021-10-03). "درباره ی گروه حقوق پزشکی". pvtl.hs.usc.ac.ir (به انگلیسی). Retrieved 2023-12-30.
- ↑ SaMa (2021-10-03). "درباره ی گروه حقوق پزشکی". pvtl.hs.usc.ac.ir (به انگلیسی). Retrieved 2023-12-30.
- ↑ SaMa (2021-10-03). "درباره ی گروه حقوق پزشکی". pvtl.hs.usc.ac.ir (به انگلیسی). Retrieved 2023-12-30.
- ↑ عباسی، محمود، درآمدی بر حقوق پزشکی، 1400، انتشارات حقوقی.
- ↑ عباسی، محمود، حقوق مسئولیت پزشکی، چاپ چهارم، 1403، انتشارات حقوقی
- ↑ راهنمای انتخاب رشته آزمون ورودی کارشناسی ارشد ناپیوسته، سازمان سنجش آموزش کشور