بطلان وقف

وقف در موارد زیر باطل است:

۱. وقف بر مقاصد نامشروع، به دلیل ترویج و پیشرفت این گونه امور باطل است.

۲. وقف غیرمقدورالتسلیم (ممکن نبودن قبض و اقباض به‌طور طبیعی یا حسب اوضاع و شرایط). عدم امکان قبض مال، ممکن است مربوط به طبیعت آن بوده یا اینکه ناظر به میزان توانایی واقف باشد.

۳. وقف بر معدوم (ماده ۶۹ قانون مدنی).

۴. وقف بر مجهول؛ موقوفٌ علیهم، باید معلوم باشند؛ لذا وقف بر یکی از دو برادر یا یکی از دو مسجد، صحیح نیست.

۵. وقف بر نفس؛ اگر واقف، شرط نماید که موقوفٌ علیه، دیون، واجبات مالی یا هزینه‌های زندگی او را بپردازد؛ چنین وقفی باطل است، به عبارت دیگر اگر واقف، شرط نماید که موقوفٌ علیه، مخارج زندگی او را از عایدات موقوفه تأمین نماید؛ چنین شرطی، خلاف مقتضای ذات عقد بوده و باطل و مبطل وقف است.

مواد مرتبط

ماده ۶۶ قانون مدنی

ماده ۶۷ قانون مدنی

ماده ۶۹ قانون مدنی

ماده ۷۰ قانون مدنی

ماده ۷۱ قانون مدنی

ماده ۷۲ قانون مدنی

وقف بر مقاصد نامشروع

مطابق ماده ۶۶ قانون مدنی: «وقف بر مقاصد غیرمشروع، باطل است.»

در بطلان وقفی که دارای جهت نامشروع است نیازی نیست که به هنگام انشای وقف، تصریح به جهت آن شده باشد؛ بلکه جهت نامشروع، در هر حال موجب بطلان وقف می‌گردد، چه آشکار باشد و چه پنهان.

مصرف مورد وقف در اموری که توسط قانونگذار، منع شده صحیح نیست، مانند وقف بر قاچاق انسان و همچنین اموالی که از نظر قانون، انتقال آنها ممنوع است، نمی‌توانند موضوع وقف قرار گیرند.

مصادیق

• وقف خانه برای شرب خمر، باطل است.
• وقف بر تأسیس رستوران، جهت فروش غذاهایی که از گوشت خوک تهیه گردیده؛ باطل است.
• وقف حیوان برای حمل شراب، باطل است.

در فقه

وقف بر جهات نامشروع و اعانت بر اثم، حرام است و مبنای ممنوعیت وقف بر مقاصد نامشروع، نهی از اعانت بر گناه است.

وقف بر کافر ذمی و مرتد غیرفطری، صحیح بوده، اما وقف بر کافر حربی و مرتد فطری، محل تأمل است.

وقف غیر مقدورالتسلیم

به موجب ماده ۶۷ قانون مدنی: «مالی که قبض و اقباض آن ممکن نیست، وقف آن باطل است لیکن اگر واقف، تنها قادر بر اخذ و اقباض آن نباشد و موقوف علیه، قادر به اخذ آن باشد صحیح است.»

هرگاه به‌طور طبیعی یا حسب اوضاع و شرایط، قبض و اقباض ممکن نباشد؛ وقف باطل است. عدم امکان قبض مال، ممکن است مربوط به طبیعت آن بوده یا اینکه ناظر به میزان توانایی واقف یا موانع خارجی باشد و قسمت اخیر ماده، مربوط به عدم توانایی نسبی است.

امکان تسلم مال توسط موقوف علیه

قبض عین موقوفه، طریقیت دارد؛ نه موضوعیت، بنابراین اگر در صورت عدم توانایی واقف، خود موقوفٌ علیه بتواند مال را تسلّم نماید یا اینکه شخص ثالث، با رضایت واقف، موقوفه را به موقوفٌ علیه تسلیم نماید، قبض محقق می‌گردد بنابراین وقف قایق غرق شده، برای موقوفٌ علیهی که قدرت قبض آن را دارد؛ صحیح است.

منافع، علاوه بر اینکه قابل اقباض نیستند؛ قابلیت بقا نیز نداشته و با مصرف، از بین می‌روند.

در فقه

وقف مالی که مقدورالتسلیم نباشد؛ صحیح نیست یا وقف مال مفقود که امکان قبض آن وجود ندارد؛ صحیح نیست.

وقف حیوان فراری که امکان تسلیم آن وجود ندارد، باطل است.

وقف بر معدوم

مطابق ماده ۶۹ قانون مدنی: «وقف بر معدوم صحیح نیست مگر به تبع موجود.»

حکم این ماده، نسبت به وقف عام و خاص، قابل تسری است. به دلیل بهره‌مندی وقف از شخصیت حقوقی، می‌توان گفت که قابلیت وجود موقوفٌ علیه، جهت اعتبار وقف کافی است.

مصادیق

• وقف بر جنین، در صورتی صحیح است که وی، زنده متولد گردد.
• وقف بر مساکین شهری که در آن دیار، فقیری وجود ندارد؛ صحیح نیست.
• اگر زید، ملک خود را، به نفع عمرو، همسر و فرزند او وقف نماید؛ در حالی که آنها یا یکی از آن دو، نابارور باشد؛ وقف نسبت به فرزند باطل است.
• اگر زید، خانه خود را، به نفع عمرو وقف نماید و سپس معلوم گردد که عمرو، حین انشای عقد، در قید حیات نبوده، چنین وقفی باطل است.

در فقه

در رابطه با بطلان وقف بر حمل، به دلیل معدوم بودن آن، ادعای اجماع شده‌است.

در بطلان وقفی که طبقه اول موقوفٌ علیهم، موجود نیستند؛ تردیدی وجود ندارد.

وقف به نفع حمل، صحیح نیست.

وقف بر موجود و معدوم به صورت توامان

به موجب ماده ۷۰ قانون مدنی: «اگر وقف بر موجود و معدوم معاً واقع شود، نسبت به سهم موجود، صحیح و نسبت به سهم معدوم، باطل است.»

وقف موضوع این ماده، منحل به دو عقد گردیده که یکی صحیح بوده و دیگری فاقد اعتبار است و مقصود از ذکر لفظ «معاً»، این است که موجود و معدوم، در عرض یکدیگر قرار گرفته باشند، نه در طول هم.

منظور مقنن در این ماده، معدوم تبعی نیست؛ بلکه قانونگذار، معدومی را در نظر دارد که به تبع موقوفٌ علیه موجود، متولد نخواهد شد، مانند اینکه موقوفٌ علیهم، برادر و خواهرزاده واقف باشند، که اولی در قید حیات بوده و شخص دوم، ممکن است در آینده به وجود آید.

وقف بر مجهول

مطابق ماده ۷۱ قانون مدنی: «وقف بر مجهول صحیح نیست.»

وقف بر چند شخص به نحو مردد، وقف بر مجهول محسوب می‌گردد؛ ولی وقف بر مفهومی کلی، که دارای چند مصداق است؛ صحیح می‌باشد. مجهول بودن مصادیق استیفای از موقوفه، در حکم وقف بر مجهول است. اگر قاضی، با تفسیر اراده واقف و معانی عرفی اظهارات او، موقوفٌ علیه را شناسایی نماید؛ دیگر وقف بر مجهول، مصداق ندارد.

وقف بر نفس

وقف بر نفس، به این معنی که واقف خود را موقوف‌علیه یا جزء موقوف‌علیهم نماید یا پرداخت دیون یا سایر مخارج خود را از منافع موقوفه قرار دهد، باطل است اعم از این که راجع به حال حیات باشد یا بعد از فوت.

در وقف خاص، واقف نمی‌تواند موقوفٌ علیه یا یکی از موقوفٌ علیهم باشد.

قلمرو

اگر واقف، مالی را به نفع خود و دیگری، به طوری که در عرض یکدیگر باشند؛ وقف نماید؛ عقد نسبت به نیمی از موقوفه که مورد انتفاع دیگری است؛ صحیح بوده؛ ولی نسبت به واقف، باطل است. همچنین است حکم وقف بر خود واقف و مساکین. اگر واقف، شرط نماید که موقوفٌ علیه، قسمتی از عایدات موقوفه را جهت ادای دین یا تأمین معاش او، صرف نماید، وقف نسبت به این قسمت باطل است شرط به نفع واقف و بر عهده موقوفٌ علیه، باطل بوده؛ اما مبطل وقف نیست.

به نظر برخی از حقوقدانان، در رابطه با وقف بر نامحصور، واقف نمی‌تواند یکی از مصادیق موقوفٌ علیهم باشد و به نظر برخی دیگر، چنین امری اشکال ندارد.

مصادیق

اگر زید، باغ خود را وقف نموده و مقرر نماید که خمس درآمد آن، صرف هزینه‌های زندگی او و مابقی جهت تحصیل دانشجویان شهر صرف گردد؛ چنین وقفی صحیح است.

• اگر زید، حمام عمومی متعلق به خود را برای عمرو وقف نموده و مقداری از اجاره بهای ماهانه آن را از وقف استثناء نماید؛ یعنی داخل موقوفه ننماید؛ چنین وقفی صحیح است.
• اگر زید، خانه خود را برای خود، عمرو، بکر و علی وقف نماید؛ چنین وقفی باطل است.

در فقه

اگر ملک را در برابر اینکه عواید موقوفه، صرف هزینه‌های معیشتی و خاکسپاری او گردد، وقف نماید؛ چنین وقفی باطل است.

اگر نیمی از منافع موقوفه را برای خود و نیمی دیگر را برای دیگری قرار دهد؛ وقف نسبت به خود او باطل بوده و نسبت به دیگری صحیح است.

جستارهای وابسته

وقف

وقف بر مجهول

وقف بر نفس

وقف بر مقاصد غیرمشروع

وقف غیرمقدورالتسلیم