هبه

هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به کس دیگری تملیک می‌کند، تملیک‌کننده واهب، طرف دیگر را متهب، مالی را که مورد هبه است عین موهوبه می‌گویند.

جهت تحقق هبه، ضمن اینکه باید چیزی از دارایی واهب کم گردد، بدون اینکه عوضی در برابر آن قرار گیرد؛ بایستی چیزی نیز به دارایی متهب اضافه شود، عمل حقوقی مزبور، دلالت بر تملیک رایگان مال داشته و به نوعی می‌توان آن را «انتقال حق» نامید. بدون شک، بدون عوض بودن هبه، به تنهایی برای شناسایی مفهوم این عقد کافی نیست؛ زیرا احتمال دارد که نتیجه اشتباهی به وجود آید، باید افزایش و کاستی‌های صدرالاشاره، با رضایت طرفین باشد تا مستوجب عنوان استیفای ناروا و بدون جهت نگردد.

مواد مرتبط

• ماده ۷۹۵ قانون مدنی
• ماده ۷۹۶ قانون مدنی
• ماده ۷۹۷ قانون مدنی
• ماده ۷۹۸ قانون مدنی

• ماده ۷۹۹ قانون مدنی
• ماده ۸۰۰ قانون مدنی
• ماده ۸۰۱ قانون مدنی
• ماده ۸۰۲ قانون مدنی
• ماده ۸۰۳ قانون مدنی
• ماده ۸۰۴ قانون مدنی
• ماده ۸۰۵ قانون مدنی
• ماده ۸۰۶ قانون مدنی
• ماده ۸۰۷ قانون مدنی

در رویه‌ قضایی

• رای دادگاه درباره استرداد طلاجات دوران نامزدی منتهی به ازدواج (دادنامه شماره ۹۵۰۹۹۷۲۱۳۱۲۰۰۱۵۴)
• رای دادگاه درباره استرداد هدایای دوران زندگی مشترک (دادنامه شماره ۹۱۰۹۹۷۰۲۲۰۶۰۰۹۲۲)

شرایط تحقق هبه

در فقه

جهت اعتبار هبه، عین موهوب باید معین و معلوم باشد.

اهلیت واهب

مقاله اصلی:"اهلیت"

واهب باید برای معامله و تصرف در مال خود اهلیت داشته باشد.

در رویه‌ قضایی

• به موجب نظریه مشورتی شماره ۶۶۴۳ مورخه ۱۳۸۹/۱۰/۲۶ اداره حقوقی قوه قضاییه، هبه در مرض متصل به موت صحیح است، به شرط آنکه واهب، از سلامت عقل برخوردار باشد.

مالکیت واهب نسبت به عین موهوبه

واهب باید مالک مالی باشد که هبه می‌کند.

تعلق عین موهوبه به غیر

اگر پس از قبض عین موهوب، معلوم گردد که مال مزبور، متعلق به غیر بوده‌است؛ در این صورت اگر آن مال موجود باشد؛ مالک آن جهت پس گرفتن مال خویش، به متهب رجوع می‌نماید و اگر تلف شده باشد؛ مالک آن جهت مطالبه بدل، با تتبع از حکم ماده ۳۲۷ قانون مدنی، پیرامون ترتب ایادی بر مال مغصوب، حق مراجعه به هر کدام از طرفین هبه را خواهد داشت، چرا که آنان در مقابل مالک، غاصب یا در حکم غاصب محسوب می‌گردند، بدین ترتیب اگر مالک، بدل مال خود را از متهب دریافت نماید؛ و متهب نیز، به هنگام هبه، جاهل به مستحقٌ للغیر بودن عین موهوب بوده باشد؛ در این صورت وی نیز می‌تواند جهت مطالبه زیانی که متحمل گردیده؛ به واهب رجوع کند؛ زیرا در چنین فرضی، متهب مغرور بوده؛ و آن مال را به گمان اینکه رایگان بوده؛ تملک نموده‌است و اگر احتمال می‌داد که مورد هبه، متعلق به ثالث است؛ و در صورت تلف باید بدل آن را تأدیه نماید؛ تن به قبول آن نمی‌داد.

عدم امکان هبه مباحات

موضوع هبه، باید قبل از عقد، به تملک واهب درآمده باشد، بنایراین اموال مباحه را نمی‌توان هبه نمود.

در فقه

واهب، باید مالک مالی باشد که هبه می‌کند و هبه مال غیر، فقط در صورت اذن یا اجازه مالک آن صحیح است.

قبول و قبض متهب

هبه واقع نمی‌شود مگر با قبول و قبض متهب اعم از این که مباشر قبض خود متهب باشد یا وکیل او و قبض بدون اذن واهب اثری ندارد.

هبه، از دو مرحله تشکیل شده‌است:

1. مرحله وقوع عقد.
2. مرحله حصول قبض.

تحقق هبه، بدون قبض امکان ندارد؛ زیرا عقد و قبض، امری واحد هستند که در یک زمان، به وجود می‌آیند.

هبه قبل از قبض، جایز بوده؛ و بر آن، آثار معاملات جایز بار می‌گردد، در این مرحله، نمی‌توان مدعی شد که عقد هبه، به وجود آمده‌است، ولی پس از تسلیم عین موهوب به متهب، عقد هبه منعقد می‌گردد؛ ولی نمی‌توان آن را لازم دانست، مگر در صورت حصول شرایطی. پیش از قبض عین موهوب توسط متهب، تملیک حاصل نشده؛ و وی هیچ حقی نسبت به عین موهوب نخواهد داشت.

در رویه‌ قضایی

• رای دادگاه درباره آثار شرط ابتدایی (دادنامه شماره ۹۲۰۹۹۷۰۲۲۰۷۰۰۱۴۵)

هبه به صغیر یا مجنون یا سفیه

مطابق ماده ۷۹۹ قانون مدنی: «در هبه به صغیر یا مجنون یا سفیه قبض ولی معتبر است.»، در هبه به صغیر یا مجنون یا سفیه، قبض ولی شرعی این گونه اشخاص معتبر است، البته طفل ممیز، مریض در حال موت، می‌توانند عین موهوب را قبض نمایند.

به دلیل اینکه محجورین، حق تصرف در مال خود را ندارند؛ لذا اگر قبضی که جهت تملک شرط است؛ توسط آنان صورت پذیرد؛ معتبر نبوده؛ و نمی‌توان آن را مشمول حکم و آثار شرعی دانست، و اشخاص فاقد اهلیت، فقط در رابطه با احکام وضعی، با غیرمحجورین برابر هستند.

هر چند در ابتدا می‌توان مدعی گردید که حجر متهب پیش از قبض، همچون فوت وی، هبه را منفسخ می‌نماید؛ اما در واقع، به نظر می‌رسد در موارد عدم اهلیت متهب، با قبض ولی او، بتوان عقد را قابل تحقق دانست؛ زیرا وی هنوز موجود است و می‌تواند طرف عقد قرار گیرد.

مصادیق

• اگر زید، در دوران حیات خویش، بخشی از مالش را به فرزند صغیر خود هبه نموده؛ و از طرف آنان در عین موهوب تصرف نماید؛ هبه صحیح بوده؛ و پس از مرگ وی، ورثه نمی‌توانند نسبت به حصه مزبور، ادعایی داشته باشند.

عدم نیاز به قبض در صورت بودن عین موهوبه در ید متهب

بر اساس ماده ۸۰۰ قانون مدنی: «در صورتی که عین موهوبه در ید متهب باشد محتاج به قبض نیست.»، این ماده، براساس قاعده غلبه تصویب گردیده‌است، چرا که مالک، نسبت به مال خویش و وضعیت تصرف آن آگاه بوده؛ و وقتی مال خود را به دیگری هبه می‌کند؛ به‌طور ضمنی اذن در قبض آن را نیز، به وی اعطا می‌نماید.

مصادیق

ممکن است عین موهوبه، قبلاً به عنوان عاریه یا ودیعه، در ید متهب بوده باشد که در این صورت، نیازی به قبض مجدد نیست. در هبه عین مغصوب به غاصب نیز، نیازی به قبض مجدد نیست.همچنین اگر شخصی، در گذشته به موجب عقدی باطل، عین موهوبه را تصرف نموده باشد؛ و سپس مالک آن مال، آن را به وی هبه نماید؛ در این صورت نیازی به قبض مجدد نیست.

در فقه

اگر ولی قهری، مالی را که در تصرف خود او است؛ به مولی علیه خود هبه نماید؛ همان ایجاب و قبول کافی بوده؛ و در اینجا قبض تحقق یافته‌است.

اقسام

مقاله اصلی:"هبه معوضه"

هبه معوضه

هبه معوضه، یعنی اینکه هبه، به شرط هبه متقابل دیگری تحقق یابد، نه به قصد تعویض دو مال با یکدیگر. مطابق ماده ۸۰۱ قانون مدنی: «هبه ممکن است معوض باشد و بنابراین واهب می‌تواند شرط کند که متهب مالی را به او هبه کند یا عمل مشروعی را مجاناً به جا آورد.»

بطلان هبه

موارد

فوت واهب یا متهب قبل از قبض

اگر قبل از قبض، واهب یا متهب فوت کند هبه باطل می‌شود. هبه، عقدی است عینی، و به دلیل اینکه قبض، شرط صحت هبه است؛ لذا آثار کامل عقد، پس از تسلیم عین موهوب به متهب تحقق می‌یابد؛ بنابراین اگر طرفین، توافق به هبه نمایند؛ اما قبضی رخ ندهد، تراضی اولیه آنان نیز اعتبار خود را از دست خواهد داد، بنابراین فوت واهب، پس از عقد و پیش از قبض عین موهوب توسط متهب، منجر به انفساخ هبه می‌گردد، هرچند وی به متهب، اذن در قبض را اعطا نموده باشد، به همین دلیل برخی از حقوقدانان، هبه را قراردادی جایز دانسته‌اند.

حجر واهب یا متهب

حجر واهب قبل از تسلیم عین موهوب به متهب نیز موجب انحلال عقد می‌گردد، اما حجر متهب، تأثیری در اعتبار هبه نداشته؛ و ولی محجور، به نمایندگی از سوی وی، مال را قبض می‌نماید، اما در خصوص فوت طرفین عقد هبه باید گفت که وراث متهب، نمی‌توانند به نمایندگی از مورث خود، مال مزبور را قبض نمایند؛ زیرا با فوت هر یک از متعاقدین قبل از قبض، هبه از بین می‌رود.

در فقه

بنابر نظر مشهور فقها، پیش از قبض عین موهوب، هیچ اثری بر هبه بار نمی‌گردد؛ و در واقع تسلیم آن به متهب، جهت تحقق عقد، شرط است.

رجوع از هبه

بعد از قبض نیز واهب می‌تواند با بقای عین موهوبه از هبه رجوع کند مگر در موارد ذیل:

1. در صورتی که متهب پدر یا مادر و یا اولاد واهب باشد؛
2. در صورتی که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد؛
3. در صورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود خواه قهراً مثل این که متهب به واسطه‌ی فلس محجور شود خواه اختیاراً مثل این که عین موهوبه به رهن داده شود؛
4. در صورتی که در عین موهوبه تغییری حاصل شود.

مقالات مرتبط

• عقد در آیینه اندیشه «استاد جعفری لنگرودی»
• تحلیل حقوقی اَشکال مختلف بخشیدن مهریه با تأکید بر ابزارهای تفسیر اراده زوجین

• جایگاه شکل در قراردادها با تحلیل مختصر تحولات حقوق مدنی فرانسه
• گونه‌هایی از ابهام در گزاره‌های قانونی

جستارهای وابسته

• صدقه

• عقد
• عقد معین
• عقد جایز
• عین موهوبه
• متهب
• واهب
• هبه معوضه