اصل آزادی قراردادها: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حقوق
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
'''اصل آزادی قرارداد''' (به انگلیسی principle of Freedom of contract)، یکی از مهم‌ترین اصول و قواعد حاکم بر [[حقوق قراردادها]] در [[حقوق خصوصی]] است که در آن افراد و گروه‌های خصوصی را برای ایجاد [[قرارداد]] و بدون محدودیت دولت مجاز می‌داند، از طریق آزادی قراردادها، افراد دارای آزادی کلی هستند و می‌توانند انتخاب کنند که چه قراردادی را با چه کسی و با چه [[شرط|شروطی]] منعقد کنند، اجرای این اصل در دایره حقوق خصوصی است و در [[حقوق عمومی]] نظیر مقررات دولتی مانند [[قانون|قوانین]] حداقل [[دستمزد]]، صلاحیت و اختیارات [[مقام عمومی|مقامات عمومی]]، قوانین رقابت، [[مجازات]] اقتصادی و … جاری نمی‌شود.<ref>{{Cite journal|last=ملکوتی هشجین|first=سیدحسین|date=2014-05-01|title=تأملی بر تفسیر اصل «خروج از حدود اختیارات قانونی» در دکترین حقوق اداری انگلیس و ایران|url=http://hoquq.iict.ac.ir/article_13667.html|journal=حقوق اسلامی|volume=11|issue=40|pages=167–191}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=ماده 10 ق. م مبنای قانونی انواع قراردادها|نشانی=http://www.aria-law.com/Data-View.aspx?lang=fa&id=8435|وبگاه=موسسه خانه حقوق آریا|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=قراردادهایی برای طفره رفتن از حقوق کارگر|نشانی=https://meidaan.com/archive/61469|وبگاه=میدان|تاریخ=|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa-IR|نام=خبرگزاری|نام خانوادگی=ایلنا|نویسنده=}}</ref>
'''اصل آزادی قرارداد''' (به انگلیسی principle of Freedom of contract)، یکی از مهم‌ترین اصول و قواعد حاکم بر [[حقوق قراردادها]] در [[حقوق خصوصی]] است که در آن افراد و گروه‌های خصوصی را برای ایجاد [[قرارداد]] و بدون محدودیت [[دولت]] مجاز می‌داند، از طریق آزادی قراردادها، افراد دارای آزادی کلی هستند و می‌توانند انتخاب کنند که چه قراردادی را با چه کسی و با چه [[شرط|شروطی]] منعقد کنند، اجرای این اصل در دایره حقوق خصوصی است و در [[حقوق عمومی]] نظیر مقررات دولتی مانند [[قانون|قوانین]] حداقل [[دستمزد]]، صلاحیت و اختیارات [[مقام عمومی|مقامات عمومی]]، قوانین رقابت، [[مجازات]] اقتصادی و … جاری نمی‌شود.<ref>{{Cite journal|last=ملکوتی هشجین|first=سیدحسین|date=2014-05-01|title=تأملی بر تفسیر اصل «خروج از حدود اختیارات قانونی» در دکترین حقوق اداری انگلیس و ایران|url=http://hoquq.iict.ac.ir/article_13667.html|journal=حقوق اسلامی|volume=11|issue=40|pages=167–191}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=ماده 10 ق. م مبنای قانونی انواع قراردادها|نشانی=http://www.aria-law.com/Data-View.aspx?lang=fa&id=8435|وبگاه=موسسه خانه حقوق آریا|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=قراردادهایی برای طفره رفتن از حقوق کارگر|نشانی=https://meidaan.com/archive/61469|وبگاه=میدان|تاریخ=|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa-IR|نام=خبرگزاری|نام خانوادگی=ایلنا|نویسنده=}}</ref>
==مواد مرتبط==
*[[ماده ۶ قانون تملک آپارتمان ها]]
*[[ماده ۵۶۰ قانون مدنی]]
*[[ماده ۷۵۸ قانون مدنی]]
*[[ماده ۶ قانون آیین دادرسی مدنی]]
*[[ماده ۴۰۴ قانون تجارت]]
== در حقوق ایران ==
یکی از مهم‌ترین موادی که در [[قانون مدنی]] وجود دارد، [[ماده ۱۰ قانون مدنی|ماده ۱۰ این قانون]] است که به اصل آزادی قراردادها معروف است، به موجب این ماده، اعتبار [[تعهد|تعهدات]] و حاکمیت اراده، مورد قبول قانونگذار واقع شده‌است. در این ماده چنین آمده‌است<ref>{{Cite journal|last=حمیدرضا|first=پرهام مهر|last2=ایمان|first2=ضیاجلدی|date=2017-05-30|title=تاثیر اصل آزادی اشخاص و لزوم قراردادها به تصویب ماده 10 قانون مدنی|url=https://www.civilica.com/Paper-LAWSDEP03-LAWSDEP03_013=تاثیر-اصل-آزادی-اشخاص-و-لزوم-قراردادها-به-تصویب-ماده-10-قانون-مدنی.html|language=fa|volume=03}}</ref>: «[[قرارداد خصوصی|قراردادهای خصوصی]] نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد [[نفوذ|نافذ]] است.»


== آزادی قرارداد در حقوق ایران ==
محمدجعفر جعفری لنگرودی در حاشیه این ماده چنین می‌نویسد: مورد این ماده، [[تراضی]] بر هرگونه تعهد [[انتقال]]، ترک فعل معین، فعل معین، [[اسقاط]] است که فاقد مختصات عقدی از [[عقود معین|عقود معینه]] در متن قوانین موضوعه باشد. [[ماده ۷۵۸ قانون مدنی]] عین این مضمون را برای [[صلح|عقد صلح]] ضبط کرده‌است، پس هر یک از عقود معینه را با حذف مختصات آن می‌توان به صورت قرارداد ماده ۱۰ قانون مدنی یا به صورت عقد صلح (ماده ۷۵۸ قانون مدنی) درآورد.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفری لنگرودی|نام=محمدجعفر|پیوند نویسنده=محمدجعفر جعفری لنگرودی|عنوان=مجموعه محشی قانون مدنی|ترجمه=|جلد=1|سال=1387|ناشر=گنج دانش|مکان=|شابک=|صفحه=8|پیوند=}}</ref>
یکی از مهم‌ترین موادی که در [[قانون مدنی]] وجود دارد و بارها مورد بحث و استناد قرار گرفته، [[ماده ۱۰ قانون مدنی|ماده ۱۰ این قانون]] است. به موجب این ماده که به اصل آزادی قراردادها شناخته شده، اعتبار [[تعهد|تعهدات]] و حاکمیت اراده، مورد قبول قانونگذار واقع شده‌است. در این ماده چنین آمده‌است<ref>{{Cite journal|last=حمیدرضا|first=پرهام مهر|last2=ایمان|first2=ضیاجلدی|date=2017-05-30|title=تاثیر اصل آزادی اشخاص و لزوم قراردادها به تصویب ماده 10 قانون مدنی|url=https://www.civilica.com/Paper-LAWSDEP03-LAWSDEP03_013=تاثیر-اصل-آزادی-اشخاص-و-لزوم-قراردادها-به-تصویب-ماده-10-قانون-مدنی.html|language=fa|volume=03}}</ref>: «[[قرارداد خصوصی|قراردادهای خصوصی]] نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد [[نفوذ|نافذ]] است.»


برخی از حقوقدانان، منشأ الهام این ماده را از ماده ۱۱۳۴ [[کد ناپلئون|قانون مدنی فرانسه]] می‌دانند اما برخی دیگر با توجه به سابقه آن در [[فقه]]، ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه را به عنوان تأییدی بر قانون مدنی ایران تلقی کرده‌اند نه منشأ الهام آن.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=صفایی|نام=سید حسین|پیوند نویسنده=سید حسین صفایی|عنوان=قواعد عمومی قراردادها|ترجمه=|جلد=2|سال=1384|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|صفحه=47|پیوند=}}</ref>
== در حقوق تطبیقی ==
برخی از حقوقدانان، منشأ الهام ماده ۱۰ قانون مدنی را از ماده ۱۱۳۴ [[کد ناپلئون|قانون مدنی فرانسه]] می‌دانند اما برخی دیگر با توجه به سابقه آن در [[فقه]]، ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه را به عنوان تأییدی بر قانون مدنی ایران تلقی کرده‌اند نه منشأ الهام آن.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=صفایی|نام=سید حسین|پیوند نویسنده=سید حسین صفایی|عنوان=قواعد عمومی قراردادها|ترجمه=|جلد=2|سال=1384|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|صفحه=47|پیوند=}}</ref>


محمدجعفر جعفری لنگرودی در حاشیه این ماده چنین می‌نویسد: مورد این ماده [[تراضی]] بر هرگونه تعهد انتقال، ترک فعل معین، فعل معین، [[اسقاط]] است که فاقد مختصات عقدی از [[عقود معین|عقود معینه]] در متن قوانین موضوعه باشد. [[ماده ۷۵۸ قانون مدنی]] عین این مضمون را برای [[صلح|عقد صلح]] ضبط کرده‌است. پس هر یک از عقود معینه را با حذف مختصات آن می‌توان به صورت قرارداد ماده ۱۰ قانون مدنی یا به صورت عقد صلح (ماده ۷۵۸ قانون مدنی) درآورد.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفری لنگرودی|نام=محمدجعفر|پیوند نویسنده=محمدجعفر جعفری لنگرودی|عنوان=مجموعه محشی قانون مدنی|ترجمه=|جلد=1|سال=1387|ناشر=گنج دانش|مکان=|شابک=|صفحه=8|پیوند=}}</ref>
== در فقه ==
برخی از آیات قرآن ظهور در تأیید این اصل دارد، به عنوان مثال:<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://jlviews.ujsas.ac.ir/files/site1/files/x_213.pdf|عنوان=اصل لزوم قراردادها در فقه و قانون مدنی ایران}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=محدودیت‌های اصل آزادی قراردادها براساس مصالح عمومی در فقه امامیه و حقوق ایران - کتابخانه دانشگاه امام صادق (ع)|نشانی=http://saed.isu.ac.ir/site/catalogue/25704|وبگاه=saed.isu.ac.ir|بازبینی=2020-03-30}}{{پیوند مرده|date=فوریه 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
* [[آیه تجارت]]: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکمْ» (ای اهل ایمان، مال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آنکه تجارتی باشد که از روی رضا و رغبت کرده‌اید.)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیه 29 سوره نساء - دانشنامهٔ اسلامی|نشانی=http://wiki.ahlolbait.com/آیه_29_سوره_نساء|وبگاه=wiki.ahlolbait.com|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
* [[آیه وجوب وفای به عقود]]: «اوفوا بالعقود» (به عهد و پیمان خود وفا کنید)،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیه 1 سوره مائده - دانشنامهٔ اسلامی|نشانی=http://wiki.ahlolbait.com/آیه_1_سوره_مائده|وبگاه=wiki.ahlolbait.com|بازبینی=2020-03-30}}</ref> دلالت بر پذیرش اصل حاکمیت قراردادهای خصوصی دارد.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=مبسوط در ترمینولوژی حقوق (جلد اول)|ترجمه=|جلد=|سال=1388|ناشر=گنج دانش|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=79300|صفحه=|نام۱=محمدجعفر|نام خانوادگی۱=جعفری لنگرودی|چاپ=1}}</ref>
* آیه وجوب وفای به تعهدات: «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا» (همه به عهد خود باید وفا کنید که البته (در قیامت) از عهد و پیمان سؤال خواهد شد.)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیه 34 سوره اسراء - دانشنامهٔ اسلامی|نشانی=http://wiki.ahlolbait.com/آیه_34_سوره_اسراء|وبگاه=wiki.ahlolbait.com|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
در فقه نیز قواعدی وجود دارد که اصل آزادی قراردادها را [[مشروع]] می‌داند. برخی از آن‌ها عبارتند از:
* [[قاعده تسلیط]] که می‌گوید: «الناس مسلٌطون علی اموالهم» (مردم بر دارایی‌های خودشان سُلطه دارند.)<ref>{{Cite journal|last=محمدی|first=سام|last2=فلاح|first2=مهدی|date=2015-11-22|title=مبانی اخلاقی قاعده آزادی عناوین در فقه و حقوق ایران|url=http://jplr.atu.ac.ir/article_1734.html|journal=پژوهش حقوق خصوصی|volume=4|issue=12|pages=109–129|doi=10.22054/jplr.2015.1734|issn=2345-3583}}</ref>
* [[قاعده شرط]] که می‌گوید: «المؤمنون عند شروطهم» (مؤمنین در در کنار شرط‌هایشان هستند.)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=چکیده پایان‌نامه: بررسی فقهی و حقوقی قاعده و المؤمنون عند شروطهم با رویکردی به دیدگاه اماام خمینی|نشانی=http://www.ri-khomeini.ac.ir/fa/dynamic/thesis/single/id/112|وبگاه=www.ri-khomeini.ac.ir|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
* [[قاعده تبعیت عقد از قصد]] که می‌گوید: «العقود تابعه للقصود»<ref>{{یادکرد وب|عنوان=اصل آزادی قرارداد و تطبیق آن با قاعده العقود تابعه للقصود {{!}} اصل آزادی قرار داد|نشانی=https://www.yasa.co/blog/adoption-of-the-principle-of-freedom-of-contract-with-al-aqouds-law-of-subsidiary/|وبگاه=یاسا|تاریخ=2018-08-19|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa-IR|نام خانوادگی=#}}</ref> (این قاعده از قواعدی است که در ترجمه آن اختلافات اساسی وجود دارد.)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تفسیر قاعده العقود تابعة للقصود - درس خارج فقه آیت‌الله سبحانی|نشانی=http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/sobhani/feqh/92/930120/|وبگاه=www.eshia.ir|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
* [[اصل اباحه]] نیز به [[عقود غیرمعین|عقود نامعین]] اعتبار می‌بخشد.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=حقوق مدنی (جلد هفتم) (تحلیلی از ماده 10 قانون مدنی - اصل آزادی قراردادها)|ترجمه=|جلد=|سال=1373|ناشر=کیهان|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=16460|صفحه=|نام۱=مسعود|نام خانوادگی۱=حائری|چاپ=2}}</ref>
 
== در رویه‌ قضایی ==
*به موجب [[دادنامه]] شماره ۵۰۸ مورخه ۳۱/۳/۱۳۳۲ شعبه ۳ [[دیوان عالی کشور]]، با توجه به مفاد ماده ۱۰ قانون مدنی، ممکن است [[شرط ضمن عقد|شروط ضمن عقد]]، متأخر از زمان انعقاد قرارداد، [[انشاء]] گردند، آنچه مهم می‌باشد؛ تبعیت این شروط از [[شرایط صحت معامله|شرایط اعتبار قراردادها]] است. <ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی|ترجمه=|جلد=|سال=1389|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=90860|صفحه=|نام۱=ناصر|نام خانوادگی۱=کاتوزیان|چاپ=26}}</ref>
*به موجب [[رأی اصراری]] شماره ۲۶۷۴ مورخه ۲۱/۹/۱۳۶۸ [[هیئت عمومی دیوان عالی کشور]]، برخی قراردادها با توجه به مفاد آن از شمول عقود معین خارج بوده و اعتبارشان مستند به ماده ۱۰ قانون مدنی است.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=قانون مدنی در رویه قضایی|ترجمه=|جلد=|سال=1387|ناشر=مجمع علمی و فرهنگی مجد|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=188256|صفحه=|نام۱=سیدمحمدرضا|نام خانوادگی۱=حسینی|چاپ=4}}</ref>
*به موجب دادنامه شماره ۷۹۹ مورخه ۳۰/۱۰/۱۳۶۸ شعبه ۲۴ دیوان عالی کشور، با توجه به اینکه با استناد به ماده ۱۰ قانون مدنی، [[خواهان]] همه شروط مندرج در قرارداد بانکی را پذیرفته‌است، ملزم به اجرای تعهدات خویش، طبق محاسبات، صورت حساب‌ها و تفاسیر بانک می‌باشد.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=گزیده آرای دیوانعالی کشور در امور حقوقی|ترجمه=|جلد=|سال=1389|ناشر=جنگل|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=440752|صفحه=|نام۱=یداله|نام خانوادگی۱=بازگیر|چاپ=1}}</ref>
*تنظیم [[سند عادی]]، در معاملاتی که ثبت آنها در [[دفتر اسناد رسمی]]، به جهت رعایت [[قوانین آمره|قواعد آمره]] و [[نظم عمومی]]، الزامی است، دلالت بر [[بیع]] ننموده و تنها، تعهد مبنی بر انجام معامله محسوب می‌گردد.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=کمیسیون های شهرداری|ترجمه=|جلد=|سال=1392|ناشر=بهنامی|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=4003364|صفحه=|نام۱=علیرضا|نام خانوادگی۱=میرزایی|چاپ=1}}</ref>
*[[نظریه شماره 1146/95/7 مورخ 1395/05/16 اداره کل حقوقی قوه قضاییه]]
== موانع اجرای اصل آزادی قرارداد ==
محدودیت‌های [[اصل آزادی قرارداد|اصل آزادی اراده]] عبارتند از: [[اصاله الحظر]] و [[صیغ العقود]].<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=فلسفه حقوق مدنی (جلد دوم) (اصول عامه اذن و اذنیات)|ترجمه=|جلد=|سال=1380|ناشر=گنج دانش|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=128500|صفحه=|نام۱=محمدجعفر|نام خانوادگی۱=جعفری لنگرودی|چاپ=1}}</ref>
 
=== مخالفت با قانون ===
همان‌طور که در پایان ماده ۱۰ قانون مدنی تصریح شده، قراردادهای خصوصی مادامی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است، واژه «صریح» در اینجا، مقابل تردید و ابهام است نه در مقابل ضمنی، بنابراین اگر در امکان وقوع قرارداد و مخالفت آن با قانون تردید شود، این اصل حاکم است، اما اگر مخالفت قرارداد با قانون قطعی باشد، این اصل جاری نمی‌شود، حتی اگر قانونگذار صراحتاً آن را بیان نکرده و در ضمن و مفهوم ماده‌ای آن را بیان کرده باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کاتوزیان|نام=ناصر|پیوند نویسنده=ناصر کاتوزیان|عنوان=قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی|ترجمه=|جلد=|سال=1383|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|صفحه=32|پیوند=}}</ref>
 
=== مخالفت با نظم عمومی ===
بنابر مفاد [[ماده ۹۷۵ قانون مدنی]]، قانونگذار، [[دادگاه|محاکم]] را موظف دانسته‌است تا از اجرای قراردادهای مخالف نظم عمومی جلوگیری نماید. در این ماده چنین آمده:<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نظم عمومی و الزام به انعقاد قرارداد|نشانی=http://ensani.ir/fa/article/66262/نظم-عمومی-و-الزام-به-انعقاد-قرارداد|وبگاه=پرتال جامع علوم انسانی|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=عیسی تفرشی، مهرزاد ابدالی|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://clr.modares.ac.ir/article-20-11650-fa.pdf|عنوان=بررسی قراردادهای نامشروع (مغایر نظم عمومی) در حقوق فرانسه، انگلیس و ایران}}</ref> «محکمه نمی‌تواند قوانین خارجی یا قراردادهای خصوصی را که بر خلاف [[اخلاق حسنه]] بوده یا به واسطهٔ جریحه‌دار کردن احساسات جامعه یا به علت دیگر مخالف با نظم عمومی محسوب می‌شود به موقع اجرا گذارد اگر چه اجرای قوانین مزبور اصولاً مجاز باشد.»
 
نظم عمومی، دربرگیرنده همه قواعد آمره بوده و توافق برخلاف آن، باطل است،<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=حقوق بین الملل خصوصی|ترجمه=|جلد=|سال=1383|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=1596024|صفحه=|نام۱=نجادعلی|نام خانوادگی۱=الماسی|چاپ=2}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=حقوق بین الملل خصوصی|ترجمه=|جلد=|سال=1383|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=1510664|صفحه=|نام۱=نجادعلی|نام خانوادگی۱=الماسی|چاپ=2}}</ref> بنابراین [[قاعده اقدام]] نمی‌تواند برخلاف نظم عمومی عمل نماید؛ مثلاً نمی‌توان خرید و استعمال [[مواد مخدر]] یا نبرد تن به تن را که به موجب قرارداد، منتهی به فوت یکی از دو مبارز می‌گردد؛ با استناد به قاعده اقدام، مجاز شمرد.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=مجموعه مقالات گامی به سوی عدالت (جلد سوم) (حقوق خصوصی و اسلامی)|ترجمه=|جلد=|سال=1387|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=1087068|صفحه=|نام۱=ناصر|نام خانوادگی۱=کاتوزیان|چاپ=1}}</ref>


== آزادی قرارداد در دین اسلام ==
می‌توان «[[منافع عمومی]]» را به عنوان یکی از مبانی نظم عمومی، محسوب نمود، ملاک تفکیک قوانین امری و [[قوانین تکمیلی|تکمیلی]] از یکدیگر نیز، همین منافع عمومی است.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=نظم عمومی در اعمال حقوقی|ترجمه=|جلد=|سال=1389|ناشر=جنگل|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=1114432|صفحه=|نام۱=یداله|نام خانوادگی۱=مرسلی|چاپ=1}}</ref>
برخی از آیات قرآن ظهور در تأیید این اصل دارد. به عنوان مثال:<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://jlviews.ujsas.ac.ir/files/site1/files/x_213.pdf|عنوان=اصل لزوم قراردادها در فقه و قانون مدنی ایران}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=محدودیت‌های اصل آزادی قراردادها براساس مصالح عمومی در فقه امامیه و حقوق ایران - کتابخانه دانشگاه امام صادق (ع)|نشانی=http://saed.isu.ac.ir/site/catalogue/25704|وبگاه=saed.isu.ac.ir|بازبینی=2020-03-30}}{{پیوند مرده|date=فوریه 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
* [[آیه تجارت]]: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکمْ» (ای اهل ایمان، مال یکدیگر را به ناحق مخورید مگر آنکه تجارتی باشد که از روی رضا و رغبت کرده‌اید)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیه 29 سوره نساء - دانشنامهٔ اسلامی|نشانی=http://wiki.ahlolbait.com/آیه_29_سوره_نساء|وبگاه=wiki.ahlolbait.com|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
* [[آیه وجوب وفای به عقود]]: «اوفوا بالعقود» (به عهد و پیمان خود وفا کنید)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیه 1 سوره مائده - دانشنامهٔ اسلامی|نشانی=http://wiki.ahlolbait.com/آیه_1_سوره_مائده|وبگاه=wiki.ahlolbait.com|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
* آیه وجوب وفای به تعهدات: «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا» (همه به عهد خود باید وفا کنید که البته (در قیامت) از عهد و پیمان سؤال خواهد شد)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیه 34 سوره اسراء - دانشنامهٔ اسلامی|نشانی=http://wiki.ahlolbait.com/آیه_34_سوره_اسراء|وبگاه=wiki.ahlolbait.com|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
در فقه نیز قواعدی وجود دارد که اصل آزادی قراردادها را مشروع می‌داند. برخی از آن‌ها عبارتند از:
* [[قاعده تسلیط]] که می‌گوید: «الناس مسلٌطون علی اموالهم» (مردم بر دارایی‌های خودشان سُلطه دارند)<ref>{{Cite journal|last=محمدی|first=سام|last2=فلاح|first2=مهدی|date=2015-11-22|title=مبانی اخلاقی قاعده آزادی عناوین در فقه و حقوق ایران|url=http://jplr.atu.ac.ir/article_1734.html|journal=پژوهش حقوق خصوصی|volume=4|issue=12|pages=109–129|doi=10.22054/jplr.2015.1734|issn=2345-3583}}</ref>
* [[قاعده شرط]] که می‌گوید: «المؤمنون عند شروطهم» (مؤمنین در در کنار شرط‌هایشان هستند)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=چکیده پایان‌نامه: بررسی فقهی و حقوقی قاعده و المؤمنون عند شروطهم با رویکردی به دیدگاه اماام خمینی|نشانی=http://www.ri-khomeini.ac.ir/fa/dynamic/thesis/single/id/112|وبگاه=www.ri-khomeini.ac.ir|بازبینی=2020-03-30}}</ref>
* [[قاعده تبعیت عقد از قصد]] که می‌گوید: «العقود تابعه للقصود»<ref>{{یادکرد وب|عنوان=اصل آزادی قرارداد و تطبیق آن با قاعده العقود تابعه للقصود {{!}} اصل آزادی قرار داد|نشانی=https://www.yasa.co/blog/adoption-of-the-principle-of-freedom-of-contract-with-al-aqouds-law-of-subsidiary/|وبگاه=یاسا|تاریخ=2018-08-19|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa-IR|نام خانوادگی=#}}</ref> (این قاعده از قواعدی است که در ترجمه آن اختلافات اساسی وجود دارد.)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تفسیر قاعده العقود تابعة للقصود - درس خارج فقه آیت‌الله سبحانی|نشانی=http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/sobhani/feqh/92/930120/|وبگاه=www.eshia.ir|بازبینی=2020-03-30}}</ref>


== موانع اجرای فرایند در ایران ==
==== مصادیق ====
=== قانون ===
همان‌طور که در پایان ماده ۱۰ قانون مدنی تصریح شده، قراردادهای خصوصی مادامی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است. واژه «صریح» در اینجا مقابل تردید و ابهام است نه در مقابل ضمنی، بنابراین اگر در امکان وقوع قرارداد و مخالفت آن با قانون تردید شود، این اصل حاکم است، اما اگر مخالفت قرارداد با قانون قطعی باشد، این اصل جاری نمی‌شود، حتی اگر قانونگذار صراحتاً آن را بیان نکرده و در ضمن و مفهوم ماده‌ای آن را بیان کرده باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کاتوزیان|نام=ناصر|پیوند نویسنده=ناصر کاتوزیان|عنوان=قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی|ترجمه=|جلد=|سال=1383|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|صفحه=32|پیوند=}}</ref>


=== نظم عمومی ===
* توافق برخلاف مقررات نظام اداری مالی<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=دوره حقوق تعهدات (جلد اول) (منابع تعهد- عقد و قواعد عمومی قراردادها)|ترجمه=|جلد=|سال=1382|ناشر=دانشگاه مفید|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=323000|صفحه=|نام۱=سیدمهدی|نام خانوادگی۱=دادمرزی|نام۲=محمدحسین (ترجمه)|نام خانوادگی۲=دانش کیا|چاپ=1}}</ref> و مقررات راجع به [[ارث]]، [[وصیت]]، [[نکاح]] و [[طلاق]] و [[اهلیت]]، توافق برخلاف نظم عمومی محسوب می‌گردد.<ref>{{یادکرد کتاب۲||عنوان=حقوق بین الملل خصوصی|ترجمه=|جلد=|سال=1383|ناشر=میزان|مکان=|شابک=|پیوند=|شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران=1510664|صفحه=|نام۱=نجادعلی|نام خانوادگی۱=الماسی|چاپ=2}}</ref>
بنابر مفاد [[ماده ۹۷۵ قانون مدنی]]، قانونگذار، محاکم را موظف دانسته‌است تا از اجرای قراردادهای مخالف نظم عمومی جلوگیری نماید. در این ماده چنین آمده:<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نظم عمومی و الزام به انعقاد قرارداد|نشانی=http://ensani.ir/fa/article/66262/نظم-عمومی-و-الزام-به-انعقاد-قرارداد|وبگاه=پرتال جامع علوم انسانی|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=عیسی تفرشی، مهرزاد ابدالی|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://clr.modares.ac.ir/article-20-11650-fa.pdf|عنوان=بررسی قراردادهای نامشروع (مغایر نظم عمومی) در حقوق فرانسه، انگلیس و ایران}}</ref>
{{گفتاورد|محکمه نمی‌تواند قوانین خارجی یا قراردادهای خصوصی را که بر خلاف اخلاق حسنه بوده یا به واسطهٔ جریحه‌دار کردن احساسات جامعه یا به علت دیگر مخالف با نظم عمومی محسوب می‌شود به موقع اجرا گذارد اگر چه اجرای قوانین مزبور اصولاً مجاز باشد.||}}


=== اخلاق حسنه ===
=== مخالفت با اخلاق حسنه ===
مطابق با همان ماده ۹۷۵ قانون مدنی، اخلاق حسنه نیز می‌تواند مانعی برای آزادی قراردادها باشد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=موانع اصل آزادی قراردادها {{!}} دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم|نشانی=http://pajoohe.ir/موانع-اصل-آزادی-قراردادها__a-28907.aspx|وبگاه=pajoohe.ir|بازبینی=2020-03-30}}</ref> اثر افزودن اخلاق حسنه بر موانع نفوذ عقد این است که به دادرس اجازه می‌دهد، در مقام حفظ مصلحت عموم، پا را از متن قوانین فراتر نهد.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کاتوزیان|نام=ناصر|پیوند نویسنده=ناصر کاتوزیان|عنوان=اعمال حقوقی|ترجمه=|جلد=|سال=1385|ناشر=سهامی انتشار|مکان=|شابک=|صفحه=52|پیوند=}}</ref>
مطابق با همان ماده ۹۷۵ قانون مدنی، اخلاق حسنه نیز می‌تواند مانعی برای آزادی قراردادها باشد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=موانع اصل آزادی قراردادها {{!}} دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم|نشانی=http://pajoohe.ir/موانع-اصل-آزادی-قراردادها__a-28907.aspx|وبگاه=pajoohe.ir|بازبینی=2020-03-30}}</ref> اثر افزودن اخلاق حسنه بر موانع نفوذ عقد این است که به دادرس اجازه می‌دهد، در مقام حفظ مصلحت عموم، پا را از متن قوانین فراتر نهد.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کاتوزیان|نام=ناصر|پیوند نویسنده=ناصر کاتوزیان|عنوان=اعمال حقوقی|ترجمه=|جلد=|سال=1385|ناشر=سهامی انتشار|مکان=|شابک=|صفحه=52|پیوند=}}</ref>


== اختیار طرفین برای تعیین قانون حاکم بر قرارداد ==
== اختیار طرفین برای تعیین قانون حاکم بر قرارداد ==
مطابق اصل حاکمیت اراده بر قرارداد، طرفین یک قرارداد که جنبه بین‌المللی دارد، می‌توانند قانونی را که بر آن تراضی می‌کنند به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند، مثلاً یک [[تاجر|بازرگان]] ایرانی که برای خرید کالایی به ژاپن سفر میکند میتواند در قراردادی که با طرف ژاپنی منعقد می‌کند توافق کند تا مثلاً قانون ایران یا قانون ژاپن بر قراردادشان حکومت کند.
مطابق اصل حاکمیت اراده بر قرارداد، طرفین یک قرارداد که جنبه بین‌المللی دارد، می‌توانند قانونی را که بر آن تراضی می‌کنند به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند، مثلاً یک [[تاجر|بازرگان]] ایرانی که برای خرید کالایی به ژاپن سفر میکند، میتواند در قراردادی که با طرف ژاپنی منعقد می‌کند، توافق کند تا مثلاً قانون ایران یا قانون ژاپن بر قراردادشان حکومت کند،


البته این اختیار مطلق نیست و حقوقدانان برای آن محدودیت‌هایی شمرده اند: یکی از حقوقدانان محدودیت‌های این اصل را (ضمن تصریح بر عدم موافقت عمومی بر آن‌ها) این چنین مثال می‌زند: دو طرف قرارداد، فقط قانونی را می‌توانند بر قرارداد خود حاکم کنند که با قرارداد ارتباط داشته باشد. این نوع محدودیت که از سوی ایالات متحده مورد حمایت است باعث می‌شود که دادگاه در صورتی به قانون انتخاب شده توسط طرفین ترتیب اثر بدهد که آن قانون با قرارداد «ارتباط معقول» داشته باشد.
البته این اختیار مطلق نیست و حقوقدانان برای آن محدودیت‌هایی شمرده اند: یکی از حقوقدانان محدودیت‌های این اصل را (ضمن تصریح بر عدم موافقت عمومی بر آن‌ها) این چنین مثال می‌زند: دو طرف قرارداد، فقط قانونی را می‌توانند بر قرارداد خود حاکم کنند که با قرارداد ارتباط داشته باشد، این نوع محدودیت که از سوی ایالات متحده مورد حمایت است باعث می‌شود که دادگاه در صورتی به قانون انتخاب شده توسط طرفین ترتیب اثر بدهد که آن قانون با قرارداد «ارتباط معقول» داشته باشد.


مثال دیگری که شریعت باقری برای این محدودیت‌ها می‌زند چنین است که دو طرف قرارداد باید قانون داخلی یکی از دولت‌ها را انتخاب کنند، بنابراین نمی‌توانند مقررات و قواعدی را که قانون یک [[دولت]] خاص نیست به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد جواد شریعت باقری|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.sid.ir/FileServer/JF/4009513915804.pdf|عنوان=حاکميت اراده بر قراردادهاي بين المللي خصوصي}}</ref>
مثال دیگری که شریعت باقری برای این محدودیت‌ها می‌زند چنین است که دو طرف قرارداد باید قانون داخلی یکی از دولت‌ها را انتخاب کنند، بنابراین نمی‌توانند مقررات و قواعدی را که قانون یک دولت خاص نیست به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد جواد شریعت باقری|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.sid.ir/FileServer/JF/4009513915804.pdf|عنوان=حاکميت اراده بر قراردادهاي بين المللي خصوصي}}</ref>


== نتایج آزادی قرارداد ==
== نتایج اصل آزادی قرارداد ==
از این اصل می‌توان چهار نتیجه اساسی گرفت:
از این اصل می‌توان چهار نتیجه اساسی گرفت:
# اشخاص می‌توانند قراردادهایشان را تحت هر عنوان که بخواهند، منعقد کرده و خودشان نتایج و آثار آن قرارداد را به دلخواه تعیین کنند.
# اشخاص می‌توانند قراردادهایشان را تحت هر عنوان که بخواهند، منعقد کرده و خودشان نتایج و آثار آن قرارداد را به دلخواه تعیین کنند.
خط ۴۲: خط ۶۴:
# دو طرف قرارداد ملزم به اجرای تعهدات خود هستند.
# دو طرف قرارداد ملزم به اجرای تعهدات خود هستند.
# اثر عقد محدود به کسانی است که در تراضی دخالت داشته‌اند و دیگران از آن سود و [[زیان]] نمی‌برند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=اصل آزادی قراردادی|نشانی=https://www.fkbarrister.ir/index.php/maghalat/madani/item/375-asl-azadi-gharadadi|وبگاه=www.fkbarrister.ir|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa-ir}}</ref>
# اثر عقد محدود به کسانی است که در تراضی دخالت داشته‌اند و دیگران از آن سود و [[زیان]] نمی‌برند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=اصل آزادی قراردادی|نشانی=https://www.fkbarrister.ir/index.php/maghalat/madani/item/375-asl-azadi-gharadadi|وبگاه=www.fkbarrister.ir|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=fa-ir}}</ref>
==مقالات مرتبط==
*[[تعدیل در قراردادهای اداری]]
*[[بررسی ماهیت و اصول حاکم بر عقد حفظ ومراقبت (صیانت) و جایگاه آن در افزایش بهره وری اقتصادی]]
*[[تحلیل حقوقی و اقتصادی تأثیر بیماری‌های پاندمیک بر اجرای تعهدات قراردادی]]
*[[سرمایه گذاری شخص ثالث در داوری تجاری بین المللی]]
*[[تحدید مفهومی سلب حق]]
*[[جستاری در عقد رهن موقت]] ‏
*[[کارآیی اقتصادی شرط وجه التزام برای مبیعِ مستحق للغیر درآمده (فراتر از آرای وحدت رویه شماره 733 و 811)]]
*[[تحلیل چالش‌های حقوقی ادغام مؤسسات پولی غیرمجاز‏]]
*[[تحلیلی بر اصول، چالش‌ها و ‌راهکارهای ‌ارتقای‌کیفیت قانونگذاری؛ با ‌‌‌تأکید بر قانونگذاری تأمین ‌اجتماعی]]
*[[رویکرد تفسیری دیوان عالی کشور در حمایت از حقوق و آزادی ها با تاکید بر آرای حقوقی]]
*[[مداخله دولت در شروط غیرمنصفانه با تکیه بر تحلیل اقتصادی قراردادها]]
*[[محدودیت در آزادی‌های قراردادی به منظور مقابله با انحصار: مطالعه موردی حقوق ایران]]
*[[تبیین جوهرة اندیشه استاد جعفری لنگرودی در مقام تعارض اراده باطنی و ظاهری در نظام قراردادها]]
*[[مهار وجه التزام قراردادی با اصول عدالت و انصاف]]
*[[عقد صلح و نسبت آن با ماده 10 ق.م. از دیدگاه استاد جعفری لنگرودی]]
*[[تاثیر حقوق غربی در قیاس با فقه امامیه بر تدوین قانون مدنی ایران]]
* [[تجلی قرآن در مبسوط استاد جعفری لنگرودی]]
*[[ارادۀ قانون‌گذار و نقش قاضی در اثربخشی به مفاد تراضی]]
*[[اصل آزادی قراردادی و محدودیت‌های آن در قراردادهای بالادستی نفتی بر اساس مدل جامع تفسل (TEFCEL)]]
*[[نقش سیره نبوی در شکل گیری حقوق خصوصی]]
*[[جایگاه ثبت رسمی قرارداد در قانون پیش فروش ساختمان 1389]]
*[[درآمدی بر ماهیت و رژیم حقوق های سرمایه گذاری]]
*[[مفهوم قرارداد دانش فنی و ماهیت حقوقی آن]]
*[[ماهیت حقوقی شرکت‌های مدنی و تجاری]]
*[[الزام‌آوری شرط داوری موضوع بند «ج» مادۀ 53 شرایط عمومی پیمان]]
*[[الگوهای عقد امانی؛ حصر یا عدم حصر (تحلیل و تفسیری نوین از مادۀ 631 قانون مدنی)]]
*[[اعتبار قرارداد انتخاب دادگاه در حقوق بین‌الملل خصوصی و تأثیر آن در شناسایی و اجرای آراء خارجی]]
*[[شیوه های تفسیر قرارداد در نظام حقوقی ایران و انگلستان]]
*[[بررسی قرارداد واگذاری اختراع]]
*[[قرارداد انتقال حق فروش جایگزینی برای وکالت بلاعزل]]
*[[مرابحه بانکی و مشروعیت آن]]
*[[ماهیت و اوصاف قراردادهای سوآپ]]
*[[بررسی مبانی فقهی وحقوقی بیمه تکافل ومقایسه آن باعقود مشابه]]
*[[استصناع و کاربرد آن در نظام بانکی با تأکید بر دستورالعمل های 1390/5/25 شورای پول و اعتبار]]
*[[ماهیّت حقوقی قرارداد واگذاری حقّ اختراع]]
*[[بازخوانی مبانی مشروعیّت قراردادهای نامعیّن با رویکردی تطبیقی در حقوق اسلامی]]
*[[تحلیل فقهی- حقوقی «قرارداد سلف موازی استاندارد» ابتکاری جدید برای بازار سرمایه]]
*[[ماهیت فقهی- حقوقی عمل کارگزاری در معاملات بورسی]]
*[[تحلیل اقتصادی نهاد وجه التزام؛ با تأکید بر نظام حقوقی کامن‌لا و رومی ژرمن]]
*[[شرط پرداخت مهریه توسط ثالث در نکاح دائم]]
*[[رابطۀ حقوقی بانی و ناشر در اوراق اجاره، مرابحه و مضاربه]]
*[[حق موضوع بیع]]
*[[بررسی فقهی و حقوقی ماهیت تنزیل اسناد تجاری با تأکید بر مقررات بانکی کشور]]
*[[اثرات غیبت غائب مفقود الاثر در اموال و حقوق خانوادگی]]
*[[تحلیل اقتصادی و حقوقی اعتبار شرط کیفری(وجه التزام)]]
*[[بایسته ها و ماهیت حقوقی قراردادهای فروش نفت خام به عنوان روش بازپرداخت به پیمانکاران در قراردادهای مدل IPC]]
*[[نقش دین در رهن اسناد تجاری]]
*[[بررسی ویژگی های تصمیم کارشناسی در حل‌وفصل اختلافات صنعت ‏نفت وگاز و نحوۀ اجرای آن در محاکم قضایی ایران]]
*[[شرط عدم چالش اعتبار گواهی حق اختراع در قرارداد لیسانس]]
*[[قراردادهای مجاز بالادستی نفت و گاز در نظام حقوقی ایران]]
*[[نظریة همبستگی ‌قراردادی]]
*[[نقدی حقوقی بر ماهیت کنونی جهیزیه در ایران]]
*[[اشتراط نفقه در نکاح موقت]]
*[[ماهیت حقوقی ضمانت‌نامة بانکی بین‌المللی و مقایسه آن با نهادهای سنتی]]
*[[اصل حاکمیت اراده در تعیین قانون حاکم بر شرایط ماهوی صدور اسناد تجاری]]
*[[مطالعه تطبیقی دلایل اداره قراردادهای استاندارد ناعادلانه]]
*[[‌ماهیت حقوقی رهن دریایی]]
*[[اصل حاکمیت اراده و تعیین حقوق فراملی بازرگانی به عنوان سیستم حقوقی حاکم بر تعهدات اسناد تجاری الکترونیکی]]
*[[نظریه‌ وعده به عنوان مبنای الزام‌آوری قراردادها]]
*[[تأثیر دیدگاه های تفسیری هرمنوتیکی بر تفسیر قضایی قراردادها]]
*[[تحلیل مبانی رای وحدت رویه 794 تاریخ 1399/05/21 : بطلان شرط سود مازاد]]
*[[امکان سنجی توثیق اسناد تجاری در حقوق ایران و مصر]]
*[[بررسی تطبیقی شرط نامشروع در حقوق ایران و انگلستان و مقایسه آن با شرط غیرمنصفانه در سایر کشورهای اروپایی]]
*[[واکاوی فقهی-حقوقی قراردادهای باز (با تأکید بر حقوق ایران، انگلیس و آمریکا)]]
*[[ماهیت حقوقی انواع قراردادهای پارکینگ در حقوق ایران و آمریکا]]
*[[قرارداد به مثابه‌ی قانون هابزی یا کانتی تأمّلی در مبنای اعتبار مفاد قرارداد در حقوق مدنی ایران و فرانسه]]
== جستارهای وابسته ==
* [[عقد]]
* [[عقود غیرمعین]]
== منابع ==
== منابع ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}

نسخهٔ ‏۲۰ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۲۳:۳۵

اصل آزادی قرارداد (به انگلیسی principle of Freedom of contract)، یکی از مهم‌ترین اصول و قواعد حاکم بر حقوق قراردادها در حقوق خصوصی است که در آن افراد و گروه‌های خصوصی را برای ایجاد قرارداد و بدون محدودیت دولت مجاز می‌داند، از طریق آزادی قراردادها، افراد دارای آزادی کلی هستند و می‌توانند انتخاب کنند که چه قراردادی را با چه کسی و با چه شروطی منعقد کنند، اجرای این اصل در دایره حقوق خصوصی است و در حقوق عمومی نظیر مقررات دولتی مانند قوانین حداقل دستمزد، صلاحیت و اختیارات مقامات عمومی، قوانین رقابت، مجازات اقتصادی و … جاری نمی‌شود.[۱][۲][۳]

مواد مرتبط

در حقوق ایران

یکی از مهم‌ترین موادی که در قانون مدنی وجود دارد، ماده ۱۰ این قانون است که به اصل آزادی قراردادها معروف است، به موجب این ماده، اعتبار تعهدات و حاکمیت اراده، مورد قبول قانونگذار واقع شده‌است. در این ماده چنین آمده‌است[۴]: «قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است.»

محمدجعفر جعفری لنگرودی در حاشیه این ماده چنین می‌نویسد: مورد این ماده، تراضی بر هرگونه تعهد انتقال، ترک فعل معین، فعل معین، اسقاط است که فاقد مختصات عقدی از عقود معینه در متن قوانین موضوعه باشد. ماده ۷۵۸ قانون مدنی عین این مضمون را برای عقد صلح ضبط کرده‌است، پس هر یک از عقود معینه را با حذف مختصات آن می‌توان به صورت قرارداد ماده ۱۰ قانون مدنی یا به صورت عقد صلح (ماده ۷۵۸ قانون مدنی) درآورد.[۵]

در حقوق تطبیقی

برخی از حقوقدانان، منشأ الهام ماده ۱۰ قانون مدنی را از ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه می‌دانند اما برخی دیگر با توجه به سابقه آن در فقه، ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه را به عنوان تأییدی بر قانون مدنی ایران تلقی کرده‌اند نه منشأ الهام آن.[۶]

در فقه

برخی از آیات قرآن ظهور در تأیید این اصل دارد، به عنوان مثال:[۷][۸]

  • آیه تجارت: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکمْ» (ای اهل ایمان، مال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آنکه تجارتی باشد که از روی رضا و رغبت کرده‌اید.)[۹]
  • آیه وجوب وفای به عقود: «اوفوا بالعقود» (به عهد و پیمان خود وفا کنید)،[۱۰] دلالت بر پذیرش اصل حاکمیت قراردادهای خصوصی دارد.[۱۱]
  • آیه وجوب وفای به تعهدات: «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا» (همه به عهد خود باید وفا کنید که البته (در قیامت) از عهد و پیمان سؤال خواهد شد.)[۱۲]

در فقه نیز قواعدی وجود دارد که اصل آزادی قراردادها را مشروع می‌داند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

در رویه‌ قضایی

موانع اجرای اصل آزادی قرارداد

محدودیت‌های اصل آزادی اراده عبارتند از: اصاله الحظر و صیغ العقود.[۲۲]

مخالفت با قانون

همان‌طور که در پایان ماده ۱۰ قانون مدنی تصریح شده، قراردادهای خصوصی مادامی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است، واژه «صریح» در اینجا، مقابل تردید و ابهام است نه در مقابل ضمنی، بنابراین اگر در امکان وقوع قرارداد و مخالفت آن با قانون تردید شود، این اصل حاکم است، اما اگر مخالفت قرارداد با قانون قطعی باشد، این اصل جاری نمی‌شود، حتی اگر قانونگذار صراحتاً آن را بیان نکرده و در ضمن و مفهوم ماده‌ای آن را بیان کرده باشد.[۲۳]

مخالفت با نظم عمومی

بنابر مفاد ماده ۹۷۵ قانون مدنی، قانونگذار، محاکم را موظف دانسته‌است تا از اجرای قراردادهای مخالف نظم عمومی جلوگیری نماید. در این ماده چنین آمده:[۲۴][۲۵] «محکمه نمی‌تواند قوانین خارجی یا قراردادهای خصوصی را که بر خلاف اخلاق حسنه بوده یا به واسطهٔ جریحه‌دار کردن احساسات جامعه یا به علت دیگر مخالف با نظم عمومی محسوب می‌شود به موقع اجرا گذارد اگر چه اجرای قوانین مزبور اصولاً مجاز باشد.»

نظم عمومی، دربرگیرنده همه قواعد آمره بوده و توافق برخلاف آن، باطل است،[۲۶][۲۷] بنابراین قاعده اقدام نمی‌تواند برخلاف نظم عمومی عمل نماید؛ مثلاً نمی‌توان خرید و استعمال مواد مخدر یا نبرد تن به تن را که به موجب قرارداد، منتهی به فوت یکی از دو مبارز می‌گردد؛ با استناد به قاعده اقدام، مجاز شمرد.[۲۸]

می‌توان «منافع عمومی» را به عنوان یکی از مبانی نظم عمومی، محسوب نمود، ملاک تفکیک قوانین امری و تکمیلی از یکدیگر نیز، همین منافع عمومی است.[۲۹]

مصادیق

مخالفت با اخلاق حسنه

مطابق با همان ماده ۹۷۵ قانون مدنی، اخلاق حسنه نیز می‌تواند مانعی برای آزادی قراردادها باشد.[۳۲] اثر افزودن اخلاق حسنه بر موانع نفوذ عقد این است که به دادرس اجازه می‌دهد، در مقام حفظ مصلحت عموم، پا را از متن قوانین فراتر نهد.[۳۳]

اختیار طرفین برای تعیین قانون حاکم بر قرارداد

مطابق اصل حاکمیت اراده بر قرارداد، طرفین یک قرارداد که جنبه بین‌المللی دارد، می‌توانند قانونی را که بر آن تراضی می‌کنند به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند، مثلاً یک بازرگان ایرانی که برای خرید کالایی به ژاپن سفر میکند، میتواند در قراردادی که با طرف ژاپنی منعقد می‌کند، توافق کند تا مثلاً قانون ایران یا قانون ژاپن بر قراردادشان حکومت کند،

البته این اختیار مطلق نیست و حقوقدانان برای آن محدودیت‌هایی شمرده اند: یکی از حقوقدانان محدودیت‌های این اصل را (ضمن تصریح بر عدم موافقت عمومی بر آن‌ها) این چنین مثال می‌زند: دو طرف قرارداد، فقط قانونی را می‌توانند بر قرارداد خود حاکم کنند که با قرارداد ارتباط داشته باشد، این نوع محدودیت که از سوی ایالات متحده مورد حمایت است باعث می‌شود که دادگاه در صورتی به قانون انتخاب شده توسط طرفین ترتیب اثر بدهد که آن قانون با قرارداد «ارتباط معقول» داشته باشد.

مثال دیگری که شریعت باقری برای این محدودیت‌ها می‌زند چنین است که دو طرف قرارداد باید قانون داخلی یکی از دولت‌ها را انتخاب کنند، بنابراین نمی‌توانند مقررات و قواعدی را که قانون یک دولت خاص نیست به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند.[۳۴]

نتایج اصل آزادی قرارداد

از این اصل می‌توان چهار نتیجه اساسی گرفت:

  1. اشخاص می‌توانند قراردادهایشان را تحت هر عنوان که بخواهند، منعقد کرده و خودشان نتایج و آثار آن قرارداد را به دلخواه تعیین کنند.
  2. قرارداد با رضایت دو طرف واقع می‌شود و نیازی به تشریفات خاص ندارد و لازم نیست طرفین برای انعقاد قراردادشان از الفاظ معین استفاده کنند.
  3. دو طرف قرارداد ملزم به اجرای تعهدات خود هستند.
  4. اثر عقد محدود به کسانی است که در تراضی دخالت داشته‌اند و دیگران از آن سود و زیان نمی‌برند.[۳۵]

مقالات مرتبط

جستارهای وابسته

منابع

  1. ↑ ملکوتی هشجین, سیدحسین (2014-05-01). "تأملی بر تفسیر اصل «خروج از حدود اختیارات قانونی» در دکترین حقوق اداری انگلیس و ایران". حقوق اسلامی. 11 (40): 167–191.
  2. ↑ «ماده 10 ق. م مبنای قانونی انواع قراردادها». موسسه خانه حقوق آریا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  3. ↑ ایلنا، خبرگزاری. «قراردادهایی برای طفره رفتن از حقوق کارگر». میدان. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  4. ↑ حمیدرضا, پرهام مهر; ایمان, ضیاجلدی (2017-05-30). "تاثیر اصل آزادی اشخاص و لزوم قراردادها به تصویب ماده 10 قانون مدنی". 03. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  5. ↑ جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۸۷). مجموعه محشی قانون مدنی. ج. ۱. گنج دانش. ص. ۸.
  6. ↑ صفایی، سید حسین (۱۳۸۴). قواعد عمومی قراردادها. ج. ۲. میزان. ص. ۴۷.
  7. ↑ «اصل لزوم قراردادها در فقه و قانون مدنی ایران» (PDF).
  8. ↑ «محدودیت‌های اصل آزادی قراردادها براساس مصالح عمومی در فقه امامیه و حقوق ایران - کتابخانه دانشگاه امام صادق (ع)». saed.isu.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.[پیوند مرده]
  9. ↑ «آیه 29 سوره نساء - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  10. ↑ «آیه 1 سوره مائده - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  11. ↑ محمدجعفر جعفری لنگرودی. مبسوط در ترمینولوژی حقوق (جلد اول). چاپ 1. گنج دانش، 1388.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 79300
  12. ↑ «آیه 34 سوره اسراء - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  13. ↑ محمدی, سام; فلاح, مهدی (2015-11-22). "مبانی اخلاقی قاعده آزادی عناوین در فقه و حقوق ایران". پژوهش حقوق خصوصی. 4 (12): 109–129. doi:10.22054/jplr.2015.1734. ISSN 2345-3583.
  14. ↑ «چکیده پایان‌نامه: بررسی فقهی و حقوقی قاعده و المؤمنون عند شروطهم با رویکردی به دیدگاه اماام خمینی». www.ri-khomeini.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  15. ↑ # (۲۰۱۸-۰۸-۱۹). «اصل آزادی قرارداد و تطبیق آن با قاعده العقود تابعه للقصود | اصل آزادی قرار داد». یاسا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  16. ↑ «تفسیر قاعده العقود تابعة للقصود - درس خارج فقه آیت‌الله سبحانی». www.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  17. ↑ مسعود حائری. حقوق مدنی (جلد هفتم) (تحلیلی از ماده 10 قانون مدنی - اصل آزادی قراردادها). چاپ 2. کیهان، 1373.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 16460
  18. ↑ ناصر کاتوزیان. قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. چاپ 26. میزان، 1389.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 90860
  19. ↑ سیدمحمدرضا حسینی. قانون مدنی در رویه قضایی. چاپ 4. مجمع علمی و فرهنگی مجد، 1387.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 188256
  20. ↑ یداله بازگیر. گزیده آرای دیوانعالی کشور در امور حقوقی. چاپ 1. جنگل، 1389.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 440752
  21. ↑ علیرضا میرزایی. کمیسیون های شهرداری. چاپ 1. بهنامی، 1392.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 4003364
  22. ↑ محمدجعفر جعفری لنگرودی. فلسفه حقوق مدنی (جلد دوم) (اصول عامه اذن و اذنیات). چاپ 1. گنج دانش، 1380.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 128500
  23. ↑ کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۳). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. میزان. ص. ۳۲.
  24. ↑ «نظم عمومی و الزام به انعقاد قرارداد». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  25. ↑ عیسی تفرشی، مهرزاد ابدالی. «بررسی قراردادهای نامشروع (مغایر نظم عمومی) در حقوق فرانسه، انگلیس و ایران» (PDF).
  26. ↑ نجادعلی الماسی. حقوق بین الملل خصوصی. چاپ 2. میزان، 1383.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 1596024
  27. ↑ نجادعلی الماسی. حقوق بین الملل خصوصی. چاپ 2. میزان، 1383.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 1510664
  28. ↑ ناصر کاتوزیان. مجموعه مقالات گامی به سوی عدالت (جلد سوم) (حقوق خصوصی و اسلامی). چاپ 1. میزان، 1387.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 1087068
  29. ↑ یداله مرسلی. نظم عمومی در اعمال حقوقی. چاپ 1. جنگل، 1389.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 1114432
  30. ↑ سیدمهدی دادمرزی و محمدحسین (ترجمه) دانش کیا. دوره حقوق تعهدات (جلد اول) (منابع تعهد- عقد و قواعد عمومی قراردادها). چاپ 1. دانشگاه مفید، 1382.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 323000
  31. ↑ نجادعلی الماسی. حقوق بین الملل خصوصی. چاپ 2. میزان، 1383.  ,شماره فیش در پژوهشکده حقوق و قانون ایران: 1510664
  32. ↑ «موانع اصل آزادی قراردادها | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم». pajoohe.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  33. ↑ کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۵). اعمال حقوقی. سهامی انتشار. ص. ۵۲.
  34. ↑ محمد جواد شریعت باقری. «حاکميت اراده بر قراردادهاي بين المللي خصوصي» (PDF).
  35. ↑ «اصل آزادی قراردادی». www.fkbarrister.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
برگرفته از «https://wikihoghoogh.net/w/index.php?title=اصل_آزادی_قراردادها&oldid=182243»