ماده ۳۰۰ قانون مدنی

ماده ۳۰۰ قانون مدنی: اگر مدیون، مالک مافی‌الذمه‌ی خود گردد ذمه‌ی او بری می‌شود، مثل این که اگر کسی به مورث خود مدیون باشد پس از فوت مورث، دین او به نسبت سهم‌الارث ساقط می‌شود.

• مشاهده ماده قبلی
• مشاهده ماده بعدی

توضیح واژگان

به جمع رابطه مثبت و منفی تعهد در یک شخص، مالکیت مافی الذمه گویند.

پیشینه

در قوانین مدنی مصر و آلمان، و نیز در چند نظام حقوقی دیگر، مالکیت مافی الذمه، چندان مورد اهمیت قرار نگرفته است.

به نظر برخی حقوقدانان مصری، مالکیت مافی الذمه، منجر به متوقف گردیدن نفوذ تعهد می گردد؛ نه سقوط آن. در حالی که به موجب ماده 370 قانون مدنی این کشور، اثر مالکیت مافی الذمه، زوال تعهد است.

در حقوق فرانسه، ارث، شایع ترین نمونه مالکیت مافی الذمه است. و تفاوتی نمی نماید که وارث، طلبکار متوفی باشد یا بدهکار او.

در حقوق کشورهای عربی، ارث، شایع ترین نمونه مالکیت مافی الذمه است.

در حقوق مصر، در فرضی که مدیون، وارث داین است؛ تردیدی در پذیرش مالکیت مافی الذمه وجود ندارد؛ اما در فرضی که متوفی، به وارث خود بدهکار باشد؛ مانند حقوق ایران، در قائل گردیدن به مالکیت مافی الذمه، اختلاف نظرهایی وجود دارد.

برابر با رویه قضایی مصر، و آرای صادر شده از دادگاه ها، تا زمانی که دیون متوفی تأدیه نگردیده؛ مالکیت ورثه نسبت به ترکه محقق نشده؛ تا بتوان قائل به مالکیت مافی الذمه شد. در حقوق عراق نیز، همین ایده رایج است.

به موجب ماده 288 قانون مدنی مصر، اگر در مسئولیت تضامنی، میان داین و یکی از بدهکاران، اتحاذ ذمه به وجود آید؛ فقط همان بدهکار، بری الذمه گردیده؛ و ذمه سایرین، همچنان مشغول خواهد بود.

کلیات توضیحی تفسیری دکترین

به نظر برخی از حقوقدانان، حصول مالکیت ما فی الذمه، از نظر عقلی محال است.

عناصر مالکیت ما فی الذمه عبارتند از:

-        رابطه بین بدهی و طلب.

-        بازگشت طلب به مدیون، و یا ورود آن به مایملک وی.

-        دین مورد نظر، دین محض باشد؛ به عنوان نمونه، موضوع اوراق بهادار نباشد.

تا وقتی که تکلیف بدهی ها و وصیت های میت، معلوم نگردیده باشد؛ مالکیت مافی الذمه به وجود نیامده؛ و وارثی که مدیون مورث خود بوده؛ نمی تواند در این زمینه ادعایی داشته باشد.

مالکیت ما فی الذمه، ممکن است ناشی از عقد، ایقاع، و یا واقعه حقوقی باشد.

عقودی که منجر به حصول مالکیت ما فی الذمه می گردند؛ عبارتند از: حواله، هبه دین به مدیون، و بیع دین به مدیون.

ایقاعاتی که منجر به حصول مالکیت ما فی الذمه می گردند؛ عبارتند از: طلاق پیش از دخول، نسبت به بازگشت مالکیت نیمی از مهر به شوهر، و ابراء.

ارث، یکی از وقایع حقوقی است که درصورت مدیون بودن بدهکار به داین، باعث تحقق مالکیت ما فی الذمه می گردد.

اوراق قرضه، و اوراق بهادار، دین محض نبوده؛ و کالا محسوب گردیده؛ و مورد مبادله واقع می گردند. به همین دلیل نمی توانند موضوع مالکیت ما فی الذمه قرار گیرند.

مالکیت ما فی الذمه، به دو طریق به وجود می آید:

-        تملیک طلب.

-        تملک طلب.

هبه دین به مدیون، و بیع دین به مدیون، از مصادیق تملیک طلب بوده؛ و موجب تحقق مالکیت ما فی الذمه می گردد. و همچنین است ابراء، با توجه به نظر حقوقدانانی که آن را، تملیک می شمارند. و به نظر برخی حقوقدانان، بر خلاف ابراء، هبه طلب به مدیون، تملک مسقط دین بوده؛ و از مصادیق مالکیت ما فی الذمه محسوب می گردد.

طلاق پیش از دخول، که باعث بازگشت مالکیت نیمی از مهر به شوهر می گردد؛ از مصادیق تملک طلب بوده؛ و مالکیت ما فی الذمه را محقق می سازد.

به نظر برخی از حقوقدانان، حصول مالکیت ما فی الذمه قهری نبوده؛ و ارادی می باشد. و به نظر برخی دیگر، مالکیت ما فی الذمه، به صورت قهری تحقق می یابد.

بدهی مورث به وارث، موجب تحقق مالکیت ما فی الذمه نمی گردد.

مالکیت ما فی الذمه، در مواردی که غاصب، به عین مغصوبه خسارت وارد می نماید؛ و سپس مالک حقوق خود را، به او منتقل می کند نیز، مصداق دارد.

به نظر یکی از حقوقدانان، مرگ مورث، در فرض بدهکار بودن وارث به او، موجب تحقق مالکیت ما فی الذمه نمی گردد.

مالکیت ما فی الذمه، در رابطه با بدهی موصی له به موصی نیز، قابل تحقق است.

علاوه بر حقوق دینی، مالکیت ما فی الذمه، نسبت به حقوق عینی نیز، قابل تحقق است. مانند موردی که زید، در ملک عمرو، دارای حق ارتفاق بوده؛ و سپس عمرو، ملک او را خریداری نموده؛ و بدین ترتیب حق ارتفاق مزبور ساقط می گردد؛ زیرا هیچ کس نمی تواند علیه خود ذیحق باشد.

مالکیت ما فی الذمه، در رابطه با وارثی که ترکه را رد نموده؛ قابل تحقق نیست.